Σε μια εποχή που η κοινωνία μεταβάλλεται ραγδαία, η ανάγκη αναθεώρησης παρωχημένωνθεσμών και η προσαρμογή του δικαίου στα νέα κοινωνικά, δημογραφικά και οικονομικά δεδομένα είναι επιτακτική. Ένα από τα πεδία όπου η ελληνική νομοθεσία παρουσιάζει σημαντική υστέρηση σε σχέση με άλλα ευρωπαϊκά κράτη είναι το δίκαιο των κληρονομιών, και συγκεκριμένα η απουσία θεσμοθέτησης των κληρονομικών συμβάσεων.
Οι κληρονομικές συμβάσεις αποτελούν συμφωνίες που συνάπτονται μεταξύ του διαθέτη (του προσώπου που αφήνει την περιουσία) και άλλων προσώπων, με σκοπό τη ρύθμιση της διαδοχής μετά τον θάνατο. Σε αντίθεση με τις διαθήκες, οι οποίες είναι μονομερείς και ελεύθερα ανακλητές, οι κληρονομικές συμβάσεις έχουν συμβατικό χαρακτήρα και συνεπώς δεσμεύουν τα μέρη.
Σημαντικά νομικά συστήματα της Ευρώπης έχουν αναγνωρίσει την αξία των κληρονομικών συμβάσεων και τις έχουν ενσωματώσει στο δίκαιό τους:
- Γερμανία (BGB §§ 2274–2302): Ο θεσμός του Erbvertrag επιτρέπει στα μέρη να συμφωνούν δεσμευτικά για την κληρονομική διαδοχή.
- Αυστρία (ABGB §§ 1249 επ.): Η κληρονομική σύμβαση αποτελεί μέρος της παραδοσιακής ρύθμισης της οικογενειακής περιουσίας.
- Ελβετία (ZGB 494–512): Επιτρέπει ακόμη και συμφωνίες παραίτησης από νόμιμα δικαιώματα με αντάλλαγμα προνόμια εν ζωή.
- Γαλλία (Code Civil, art. 968–981): Παρά τις περιορισμένες μορφές, το pacte successoral προσφέρει ένα χρήσιμο εργαλείο διαχείρισης κληρονομικής διαδοχής.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω του Κανονισμού 650/2012, έχει ήδη θεσπίσει πλαίσιο για τη διασυνοριακή εφαρμογή τέτοιων συμβάσεων, αναγνωρίζοντας τη λειτουργικότητά τους.
Η ενσωμάτωση των κληρονομικών συμβάσεων στο ελληνικό δίκαιο δεν είναι μόνο νομική αναγκαιότητα· είναι κοινωνική πρόνοια. Υπερήλικες χωρίς απογόνους ή με κληρονόμους που ζουν μακριά ή δεν ενδιαφέρονται για την περιουσία, μένουν συχνά απομονωμένοι, χωρίς στήριξη και φροντίδα. Μέσω μιας σύμβασης, μπορούν να εξασφαλίσουν υπηρεσίες ή οικονομική υποστήριξη εν ζωή, παραχωρώντας την περιουσία τους μετά θάνατον.
Από την άλλη πλευρά, νέοι άνθρωποι και ζευγάρια, που αγωνίζονται να αποκτήσουν στέγη σε μια αγορά με υψηλά ενοίκια και δύσκολη πρόσβαση σε δάνεια, θα μπορούσαν να αποκτήσουν πρόσβαση σε κατοικίες χωρίς μεγάλη οικονομική επιβάρυνση. Ανταποδοτικά, θα προσφέρουν φροντίδα, παρέα ή ακόμη και ένα εισόδημα στους ηλικιωμένους. Μια τέτοια ρύθμιση χτίζει σχέσεις εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης μεταξύ γενεών.
Η υπογεννητικότητα αποτελεί εθνικό πρόβλημα. Η πρόσβαση των νέων σε οικονομικά προσιτή στέγη είναι προϋπόθεση για τη δημιουργία οικογένειας. Η δυνατότητα σύναψης κληρονομικής σύμβασης μπορεί να αποτελέσει σημαντικό κίνητρο για τα νέα ζευγάρια να μείνουν στην Ελλάδα, να αποκτήσουν παιδιά και να χτίσουν οικογένεια, χωρίς να συνθλίβονται από το κόστος ζωής.
Ταυτόχρονα, χιλιάδες ακίνητα μένουν κενά και αναξιοποίητα λόγω πολυιδιοκτησίας, κληρονομικών διαφορών ή απροθυμίας των δικαιούχων να τα διεκδικήσουν. Μέσω των κληρονομικών συμβάσεων, τα ακίνητα αυτά μπορούν να επανέλθουν στην οικονομική και κοινωνική ζωή.
Για να επιτύχει αυτός ο θεσμός, χρειάζεται και ένα δίκαιο και ενθαρρυντικό φορολογικό πλαίσιο. Οι συμβαλλόμενοι σε κληρονομικές συμβάσεις δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως «άγνωστοι» προς φορολογικούς σκοπούς. Αντίθετα, θα πρέπει να υπάρχει φορολογική ελάφρυνση ή και απαλλαγή, ειδικά σε περιπτώσεις που η σύμβαση αφορά κύρια κατοικία, φροντίδα ή αναπηρία.
Η εισαγωγή των κληρονομικών συμβάσεων στο ελληνικό δίκαιο δεν είναι μια περιττή καινοτομία· είναι ένα κοινωνικά ωφέλιμο, λειτουργικό και ήδη δοκιμασμένο εργαλείο, που μπορεί να προσφέρει λύσεις σε προβλήματα όπως:
- Η μοναξιά και εγκατάλειψη ηλικιωμένων
- Η στεγαστική κρίση στους νέους
- Η υπογεννητικότητα
- Η ακινησία της ακίνητης περιουσίας
Η κληρονομική σύμβαση δεν αναιρεί τη διαθήκη ούτε παραβιάζει τη νόμιμη μοίρα όταν θεσμοθετηθεί σωστά. Αντίθετα, προσφέρει μία εναλλακτική ρύθμιση με κοινωνική ανταποδοτικότητα.
Η ενσωμάτωση των κληρονομικών συμβάσεων στο ελληνικό δίκαιο απαιτεί τόλμη, αλλά και διορατικότητα. Το νομικό μας σύστημα δεν πρέπει να παραμένει στατικό. Οφείλουμε να προσφέρουμε στους πολίτες ευελιξία, ασφάλεια και αξιοπρέπεια σε έναν από τους πιο ευαίσθητους τομείς της ανθρώπινης ζωής: αυτόν της διαδοχής.
*Ο Σταύρος Γκουγκουλούδης είναι δικηγόρος
