Τη σημασία αυτών των μνημείων στοχεύει να αναδείξειη διεθνής υβριδική ημερίδα με τίτλο «Πρώιμη και Κλασική Οθωμανική Αρχιτεκτονική στη Μακεδονία και τη Θράκη (14ος–16ος αιώνας)», που διοργανώνεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης την Παρασκευή 30 Μαΐου 2025, υπό την αιγίδα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.
Η ημερίδα συγκεντρώνει 16 εισηγήσεις αρχαιολόγων, ιστορικών και ιστορικών Τέχνης από την Ελλάδα και το εξωτερικό (Τουρκία, Βαλκάνια, Κεντρική Ευρώπη) και διοργανώνεται από τον Πασχάλη Ανδρούδη, Αναπληρωτή Καθηγητή Βυζαντινής και Ισλαμικής Αρχαιολογίας και Τέχνης του ΑΠΘ και τον ιστορικό Δημήτρη Λούπη Ιστορικό-Οθωμανολόγοτου Πανεπιστημίου του Harvard και προσεχώς υποψήφιο διδάκτορα του ΑΠΘ.
Κατά τη διάρκεια των εργασιών οι μελετητές θα παρουσιάσουν συγκριτικά παραδείγματα και πολλά νέα στοιχεία που συνδέονται με την έρευνα των οθωμανικών μνημείων και το αναστηλωτικό έργο.
Η ημερίδα αυτή είναι συνέχεια μιας σειράς δράσεων που γίνονται τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα για την ανάδειξη των οθωμανικών μνημείων. Ο Αναπληρωτής Καθηγητής Βυζαντινής και Ισλαμικής Αρχαιολογίας και Τέχνης του ΑΠΘ Πασχάλης Ανδρούδης έχει ηγηθεί σε πολλές από αυτές τις προσπάθειες, συμμετέχοντας το 2009 σε έκδοση του Υπουργείου Πολιτισμού για την οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και εκδίδοντας το 2016 το βιβλίο «Η πρώιμη Οθωμανική τέχνη και αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, 14ος-16ος αιώνας» (εκδόσεις Μπαρμπουνάκη). «Το πεδίο της έρευνας της οθωμανικής αρχιτεκτονικής στη χώρα μας είναι ένα έδαφος που παρέμενε για χρόνιαακαλλιέργητο.Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσονται οι σπουδές όσον αφορά στη μελέτη του μνημειακού πλούτου, ενώ είναι σημαντικό ότι υπάρχει και ενδιαφέρον από το υπουργείο Πολιτισμού», παρατηρεί ο κ. Ανδρούδης.
Ζιντζιρλί Τζαμί, Σέρρες
Τα κύρια χαρακτηριστικά
Οι πρώτοι αιώνες της οθωμανικής παρουσίας στα πρώην βυζαντινά εδάφη σηματοδοτούν μια σειρά αλλαγών σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής. «Ήδη από τον 14ο αιώνα, πριν δηλαδή από την Άλωση,έχουμε δείγματα της οθωμανικής αρχιτεκτονικής στη Μακεδονία και τη Θράκη», σημειώνει ο κ.Ανδρούδης. «Οι Οθωμανοί κατέκτησαν το 1361 την Αδριανούπολη, το 1363 την Κομοτηνή, το 1383 τις Σέρρες, ενώ εκείνη την εποχή είχαν ήδη φτάσει στις παρυφές της Θεσσαλονίκης και λεηλατούσα την περιοχήν».
Χάνι Γαζή Εβρενός, Τραϊανούπολη
Με την επέλαση των κατακτητών, οιβυζαντινές πόλεις άλλαζαν ραγδαία. Στακέντρα τουςοικοδομούνταν νέα κτίρια που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του κατακτητή. «Στην αρχή οι μπέηδες, οι στρατιωτικοί, ανέπτυξαν μία αρχιτεκτονική. Δεν υπάρχουν σουλτανικά κτίσματα με εξαίρεση το τέμενος του Διδυμοτείχου», εξηγεί ο κ. Ανδρούδης.
Η πρώιμη οθωμανική αρχιτεκτονική στη Μακεδονία και τη Θράκη παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. «Αυτήν την περίοδο έχουμε μία αρχιτεκτονική με πολλά στοιχεία βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Αυτό που τις διαφοροποιεί είναι οι τύποι των κτιρίων – για παράδειγμα τα τζαμιά δεν έχουν σχέση με τις εκκλησίες», τονίζει ο καθηγητής.
Αυτοί που ανέθεταν την κατασκευή των κτιρίων στην αρχή ήταν πολέμαρχοι που είχαν πιθανόν χριστιανική καταγωγή, όπως για παράδειγμα ο Γαζή Εβρενός (διασώζεται το Μαυσωλείο του στα Γιαννιτσά, ανάμεσα σε μνημεία όπως ο Πύργος του Ρολογιού και λουτρά) . «Ήδη από τον 14ο αιώνα η οθωμανική αυτοκρατορία ήταν πολυπολιτισμική με πολλές θρησκείες να συνυπάρχουν», σημειώνει ο κ. Ανδρούδης.
Τύποι Οθωμανικών Κτιρίων
Η οθωμανική αρχιτεκτονική περιλαμβάνει ποικίλους τύπους κτιρίων που εξυπηρετούσαν διαφορετικές λειτουργίες:
Θρησκευτικά κτίρια: Τζαμιά (τεμένη), μικρά τεμένη χωρίς μιναρέ, τεκέδες (χώροι λατρείας των δερβίσηδων), και μεντρεσέδες (σχολές για εκμάθηση Κορανίου και ανώτερες σπουδές για άρρενες).
Κοινωφελή ιδρύματα: Πτωχοκομεία (ιμαρέτ) για παροχή συσσιτίου, όπως το Ιμαρέτ στην Κομοτηνή που «ίσως είναι το πρωιμότερο στον ελλαδικό χώρο», σύμφωνα με τον κ. Ανδρούδη.
Εμπορικά κτίρια: Μπεζεστένια (αγορές όπου πωλούνταν τα πιο πολύτιμα είδη), χάνια και καραβάν σαράγια για ταξιδιώτες.
Λουτρά (χαμάμ): Ιδιαίτερα σημαντικά, με κάποια να είναι διπλά λουτρά, καθώς ο ρόλος των γυναικών αναβαθμίζεται από τον 16ο αιώνα.
Ιμαρέτ του Γαζή Εβρενός, Κομοτηνή, μετά το 1363
Μνημεία της Θεσσαλονίκης
Η Θεσσαλονίκη διασώζει πολλά σημαντικά οθωμανικά μνημεία. «Λίγα έγιναν επίσημα από τον σουλτάνο, ο οποίος ανέθετε κατά κανόνα σε αξιωματούχους τα κτίσματα», εξηγεί ο κ.Ανδρούδης.
Ανάμεσά τους ξεχωρίζει τοέμβλημα της πόλης, ο Λευκός Πύργος, κυλινδρικός πύργος ύψους 33,9 μ. που χτίστηκε στο τέλος του 15ου αιώνα στη θέση παλιότερου βυζαντινού πύργου. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι είχε ήδη χτιστείαπό Βενετούς ή ίσως ήταν κάποιος Ιταλός αρχιτέκτονας αυτός που τον σχεδίασε στην υπηρεσία του σουλτάνου.
Το Αλατζά Ιμαρέτ, πτωχοκομείο για την παροχή συσσιτίου, είναι μορφολογικάστην κατηγορία ανάποδου Τ με έναν κεντρικό χώρο που λειτουργούσε ως τέμενος και πλευρικούς χώρους για άλλες χρήσεις. Συγκαταλέγεται στα σπάνια δείγματα του είδους στην Ελλάδα.
Αλατζά Ιμαρέτ, Θεσσαλονίκη
Το Αλκαζάρ (Χαμζά Μπέη Τζαμί) στη διασταύρωση Εγνατίας και Βενιζέλου, είναι μικρό τέμενος με τρούλο.Στα τέλη του 16 ου 16ου αιώνα προστέθηκαν δύο ορθογώνιοι χώροι με θόλο στη βόρεια και νότια πλευρά, καθώς και μια περιμετρική στοά που δημιουργούσε αυλή.
Στην ίδια περιοχή, στην οδό Βενιζέλου βρίσκεται το Μπεζεστένι, η αγορά όπου πωλούνταν πολυτελή υφάσματα και άλλα πολύτιμα αντικείμενα.
Στη Θεσσαλονίκη διασώζονται επίσης λουτρά, όπως το Γενί Χαμάμ, το Μπέη Χαμάμ (Λουτρά Παράδεισος) και το Γιαχουντί Χαμάμ (Λουτρό της αγοράς) στα Λουλουδάδικα.
Ο κ. Ανδρούδης τονίζει την ανάγκη για μια νέα προσέγγιση της μνημειακής αυτής κληρονομιάς: «Η οθωμανική αρχιτεκτονική της Μακεδονίας και της Θράκης δεν έχει τη λαμπρότητα της Προύσας και Αδριανούπολης αλλά έχει σημαντικά μνημεία που αξίζει να μελετηθούν και να αξιοποιηθούν. Πρέπει να αποσυνδέσουμε το τουρκικό από το οθωμανικό. Να προχωρήσουμε και να αγκαλιάσουμε την κληρονομιά αυτή που είναι μέρος και της ελληνικής παράδοσης. Το στοίχημα να διατηρηθεί, να αξιοποιηθεί, γιατί συμμετείχαν και Έλληνες κτίστες αρχιτέκτονες, τα μνημεία έχουν πολλά ακόμη να μας αποκαλύψουν.Μέσω αυτών των μνημείων αλλά και των εγγράφων που συνδέονται με αυτά μελετούμε και το Βυζάντιο».
Υπενθυμίζει ότι ο Σινάν, ο μεγαλύτερος Οθωμανός αρχιτέκτονας, «ήταν Χριστιανός που είχε αρπαχθεί με παιδομάζωμα από την Καισάρεια και εκπαιδεύτηκε στο Παλάτι».
«Ο ίδιος ο Μωάμεθ ο Πορθητής επισκέφτηκε τον Παρθενώνα, ζήτησε να μείνει μόνος του σ’ αυτόν και φέρεται να είπε ότι αυτό το μνημείο συμπυκνώνει όλη την αλήθεια του κόσμου. Πρέπει να προσεγγίσουμε με νέο βλέμμα αυτήν την περίοδο,να αποσυνδέσουμε το τουρκικό από το οθωμανικό στοιχείο», καταλήγει ο κ. Ανδρούδης. Τονίζει δε ότι η ανάδειξη της οθωμανικής αρχιτεκτονικής, πέρα από επιστημονικό καθήκον, μπορεί να συμβάλει και στον πολιτιστικό τουρισμό, δημιουργώντας νέες διαδρομές που θα μπορούσαν να τραβήξουν το ενδιαφέρον ξένων επισκεπτών της Μακεδονίας και της Θράκης.
Οι ανακοινώσεις στην ημερίδα θα γίνουν στην αγγλική γλώσσα.
Οιεργασίες θα μεταδοθούν ζωντανά μέσω Zoom στο παρακάτω link https://authgr.zoom.us/j/93113953359?pwd=NbvKSr2NKRBZxcAkHsMnWyajEKYrUd.1
