Μέσα από τις αφηγήσεις της μητέρας του συγγραφέα, Φωτούλας Σλούκα, αναβιώνει ο κόσμος της αγροτικής Χαλκιδικής, γεμάτος φαντασία, σοφία και πολιτισμική μνήμη.
Η έκδοση, καρπός πολυετούς ερευνητικής προσπάθειας, δεν διασώζει μόνο τα ίδια τα παραμύθια, αλλά και το πλαίσιο της αφήγησής τους: τη φωνή, το ύφος, τη γλώσσα, τον τρόπο ζωής μιας ολόκληρης κοινότητας.Η παρουσίαση του βιβλίου θα γίνει αύριο Κυριακή 18 Μαΐου, στις 18:00, στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης με την ευκαιρία του εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων.
«Η αρχική ώθηση δεν ήταν βιβλιογραφική ή επιστημονική. Ήταν βιωματική και συναισθηματική. Από παιδί άκουγα τα παραμύθια της μητέρας μου. Κάθε φορά που άρχιζε μια αφήγηση, όλα γύρω σταματούσαν – σαν να δημιουργούσε έναν δικό της κόσμο, στον οποίο οι αδελφές μου, εγώ και αργότερα τα εγγόνια της, περνούσαμε με φυσικότητα και ασφάλεια», λέει σε συνέντευξή του στα Μακεδονικά Νέα ο συγγραφέας του βιβλίου, Σωτήρης Χ. Σουλούκος, Διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Θρησκειολογίας. «Όταν οι παιδικές μνήμες έγιναν υλικό προς επεξεργασία, ένιωσα την ανάγκη να καταγράψω αυτές τις ιστορίες – όχι απλώς για να μη χαθούν, αλλά για να φωτιστεί ο κόσμος στον οποίο γεννήθηκαν και μεταδόθηκαν. Ήταν και μια πράξη τιμής προς τη μητέρα μου, αλλά ταυτόχρονα συνειδητοποίησα ότι πρόκειται για ένα σημαντικό πολιτισμικό απόθεμα, που έπρεπε να διασωθεί. Η προσωπική ανάγκη μετασχηματίστηκε σε ερευνητική αποστολή, με συστηματική προσέγγιση και στόχο τη συνδυαστική μελέτη του προφορικού λόγου, της αφηγήτριας και της κοινότητας.Η διαδικασία κράτησε πάνω από δύο δεκαετίες. Καταγράψαμε τις αφηγήσεις, αρχικά χειρόγραφα, αργότερα ηχογραφημένα. Με κάθε νέα αφήγηση, κάθε νέα παραλλαγή, αντιλαμβανόμουν πως δεν κρατούσα απλώς ιστορίες στα χέρια μου, αλλά ζωντανά ίχνη πολιτισμού».
O συγγραφέας, Διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Θρησκειολογίας, Σωτήρης Χ. Σουλούκος
Συνέντευξη στη Χρύσα Νάνου
-Ποια ήταν η συμβολή της μητέρας σας, Φωτεινής (Φωτούλας) Σλούκα, στο έργο;
Δεν είναι απλώς η αφηγήτρια των παραμυθιών. Είναι η ζωντανή γέφυρα ανάμεσα στον κόσμο του χθες και τον κόσμο του σήμερα. Χωρίς επιτήδευση ή συνείδηση της "σημασίας" της, διέσωσε μέσα από την προσωπική της αφήγηση έναν ολόκληρο κόσμο – αυτόν της αγροτικής Χαλκιδικής, των νυχτερινών συναθροίσεων, των μυστικών της καθημερινότητας και των "παραμυθένιων" τρόπων κατανόησης της ζωής.Επαναλάμβανε τα παραμύθια όχι σαν να τα απαγγέλλει, αλλά σαν να τα ζει κάθε φορά. Μου έλεγε: «Κάτσε να ξαπλώσω, να συγκεντρωθώ. Δεν το λένε όρθιο το παραμύθι!». Με τα μάτια κλειστά, έβαζε το μπράτσο της πάνω στο πρόσωπο «βλέποντας» μπροστά της ήρωες, τοπία, σκηνές. Η καταγραφή των αφηγήσεών της είναι για μένα ένα νήμα αγάπης, ευγνωμοσύνης και σύνδεσης, μια πράξη που ξεκινά από την καρδιά και καταλήγει – ελπίζω – στη μνήμη και την πολιτισμική συνέχεια.
Η μητέρα του συγγραφέα σε παιδική ηλικία
-Ποια είναι η αξία της καταγραφής της προφορικής παράδοσης στον σημερινό κόσμο;
Δεν είναι απλώς τεκμηρίωση ενός υλικού, αλλά και πολιτική πράξη αντίστασης απέναντι στη λήθη. Είναι προσπάθεια να διαφυλάξουμε τη λεπτή υφή του λόγου, της φωνής, της εμπειρίας, που δεν αντικαθίστανται από καμία ψηφιακή εικόνα. Είναι, επιπλέον, ένα εργαλείο ενσυναίσθησηςγια να κατανοήσουμε πώς σκεφτόταν μια κοινότητα, τι φοβόταν, τι αγαπούσε, πώς μεγάλωνε τα παιδιά της.
-Τα παραμύθια έχουν θέση στη σύγχρονη κοινωνία;
Τα παραμύθια δεν έχουν ποτέ φύγει – απλώς μεταμορφώνονται. Ακόμη και μέσα στις ψηφιακές αφηγήσεις τα μοτίβα τους επιβιώνουν: το καλό και το κακό, η δοκιμασία και η λύτρωση, η φτώχεια και η ανταμοιβή, όλα υπάρχουν σε νέες μορφές. Ο παραδοσιακός τους πυρήνας, με τη μορφή της προφορικής αφήγησης, έχει αρχίσει να σβήνει. Γι' αυτό είναι κρίσιμο να καταγραφούν, να αναδειχθούν και να επανενταχθούν στη ζωή μας ως εργαλείο σύνδεσης, φαντασίας, προσωπικής και συλλογικής ερμηνείας. Τα παραμύθια δεν ήταν ποτέ μόνο για παιδιά. Ήταν ένας τρόπος να καταλάβει ο κόσμος τον εαυτό του, μέσα από εικόνες που όλοι μπορούσαν να κατανοήσουν.Είναι σχολείο συναισθημάτων. Μαθαίνεις τι σημαίνει να αδικείσαι, να φοβάσαι, να τολμάς, να εμπιστεύεσαι, να αγαπάς. Τα παιδιά βλέπουν μέσα από τα μάτια των ηρώων και εσωτερικεύουν αξίες χωρίς να χρειάζονται κηρύγματα. Οι ενήλικες βλέπουν στα παραμύθια κομμάτια της δικής τους ζωής, και ίσως ξαναθυμούνται πόσο σημαντικό είναι να επιμένεις, να ονειρεύεσαι, να ελπίζεις. Στα παραμύθια της Στρατονίκης συναντάμε φτωχούς και απλούς ανθρώπους που παλεύουν για την επιβίωση, συχνά με τη βοήθεια ζώων ή μαγικών όντων. Υπάρχει έντονη σχέση με τη φύση που καθρεφτίζει τη ζωή της αγροτικής κοινότητας.Τα παραμύθια έχουν διττό χαρακτήρα: είναι και ρεαλιστικά και μαγικά. Υπάρχει η μάνα που ράβει με τη λάμπα και η κοπέλα που γίνεται μηλιά. Ο αδερφός που γίνεται σκούπα και η γιαγιά που δίνει το σωτήριο μαντήλι. Είναι ένας κόσμος όπου το υπερφυσικό είναι αναμενόμενο και το απίστευτο δεν προκαλεί απορία – όπως η ζωή, που συχνά υπερβαίνει τη λογική.
-Πώς εντάσσεται το βιβλίο σας στο πλαίσιο της κοινωνικής ανθρωπολογίας;
Είναι ένα παράδειγμα του πώς μια τοπική, φαινομενικά «ταπεινή» αφήγηση μπορεί να αναδειχθεί σε πολιτισμικό τεκμήριο ευρύτερης σημασίας. Μια μικροϊστορία που εκκινεί από το πρόσωπο μιας γυναίκας, της μητέρας μου, αλλά δεν περιορίζεται σε αυτή. Η Φωτεινή Σλούκα δεν αφηγείται απλώς παραμύθια, μεταφέρει μια κοσμοαντίληψη. Μιλάει για τον πόνο και την ελπίδα, τη φτώχεια, τις γυναίκες που μαγείρευαν και έραβαν, τους φόβους και τις προσδοκίες, τα παιδιά που ήθελαν να κοιμηθούν ακούγοντας ιστορίες. Οι αφηγήσεις της είναι γεμάτες πληροφορίες για τις σχέσεις των ανθρώπων με τον χώρο, τον χρόνο, το φύλο, το σώμα, την εργασία, τον θάνατο και τη μεταφυσική - βασικά ζητήματα που απασχολούν την κοινωνική ανθρωπολογία και εδώ αποτυπώνονται με τον πιο αυθεντικό και ανεπιτήδευτο τρόπο. Επιπλέον, το βιβλίο προσφέρει μια σπάνια περίπτωση ανθρωπολογικής εστίασης σε ένα άτομο, μια «παραμυθού» που μετατρέπεται σε φορέα πολιτισμού, παρατηρητή και ταυτόχρονα δημιουργό του κόσμου της. Η εστίαση σε έναν άνθρωπο που ανήκει στις λεγόμενες «σιωπηλές» ή «περιθωριοποιημένες» φωνές – μια ηλικιωμένη γυναίκα από έναν αγροτικό οικισμό της Χαλκιδικής – είναι ακριβώς εκεί όπου στρέφεται σήμερα το βλέμμα της ανθρωπολογίας: στις αφηγήσεις από τα κάτω, στις μνήμες της καθημερινότητας, στην προφορική κουλτούρα ως ζωντανή πηγή γνώσης.Τέλος, το βιβλίο εντάσσεται στην κοινωνική ανθρωπολογία και ως ανθρωπολογική πράξη εγγύτητας: δεν είμαι ουδέτερος παρατηρητής, αλλά μέλος της κοινότητας, παιδί της αφηγήτριας, φορέας της μνήμης που προσπαθώ να διασώσω. Αυτό προσδίδει μια διαφορετική οπτική και έναν διαφορετικό βαθμό ευαισθησίας στην ερευνητική μου προσέγγιση, που εστιάζει στο βίωμα, στη σχέση, στην εμπιστοσύνη, στη συγγένεια και στη φροντίδα.
-Πόσο σημαντική θεωρείτε τη συμβολή της ταξινόμησης σύμφωνα με τον Διεθνή Κατάλογο ATU στην ερευνητική αξιοποίηση του υλικού;
Είναι ουσιαστική. Δεν περιορίζει το παραμύθι σε έναν αριθμό – αντίθετα, το τοποθετεί σε έναν παγκόσμιο διάλογο, διατηρώντας τον τοπικό του χαρακτήρα. Το παραμύθι της Στρατονίκης συναντά το παραμύθι της Ιρλανδίας, της Ρουμανίας ή της Ινδίας, όχι για να χάσει την ταυτότητά του, αλλά για να αποκτήσει μεγαλύτερη διάρκεια, αναγνώριση και νοηματοδότηση.Αναγνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι το μοτίβο της κακιάς μητριάς ή της φτωχής κοπέλας που δικαιώνεται, δεν είναι μόνο "δικό μας", αλλά έχει αντηχήσεις και σε άλλους λαούς, άλλες μορφές αφήγησης – με δικές τους αποχρώσεις και διαφοροποιήσεις. Η κατηγοριοποίηση των παραμυθιών της Φωτούλας Σλούκα έγινε με την καθοριστική συμβολή της κοινωνικής ανθρωπολόγου Αίγλης Μπρούσκου, η οποία έχει μακρά εμπειρία και συμμετοχή στην ταξινόμηση των ελληνικών παραμυθιών στο πλαίσιο του καταλόγου ATU. Η διαδικασία δεν ήταν απλώς επιστημονική, καθώς αντιμετωπίστηκε ως ζωντανός λόγος, όχι ως απλός “τύπος” προς αρχειοθέτηση.
Χειρόγραφα τεκμήρια παρελθόντος
-Ποια είναι η συμβολή της συνεργασίας σας με το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης;
Το Μουσείο στάθηκε ουσιαστικός αρωγός της προσπάθειάς μας, προσφέροντας οικονομική και ηθική στήριξη, ενώ ταυτόχρονα παρείχε θεσμική κατοχύρωση στο εγχείρημα, αναγνωρίζοντας την πολιτισμική και ερευνητική του αξία. Η πιο πρακτική και πρωτοποριακή διάσταση της συνεργασίας αυτής είναι η ψηφιακή διάθεση του υλικού μέσω της ιστοσελίδας του Μουσείου, στην οποία φιλοξενούνται οι ηχογραφημένες αφηγήσεις. Οι αφηγήσεις συνδέονται με το έντυπο μέρος της έκδοσης μέσω QR codes, επιτρέποντας στον αναγνώστη όχι απλώς να διαβάσει τα παραμύθια, αλλά και να ακούσει τη φωνή της αφηγήτριας Φωτεινής Σλούκα του Σταύρου – με το γλωσσικό της ιδίωμα, τον ρυθμό, την εκφραστικότητα και τις σιωπές της. Η συνεργασία έχει και βαθιά συμβολική σημασία. Αποτελεί μια ένωση ανάμεσα στην τοπική μνήμη και σε έναν εθνικής σημασίας πολιτιστικό θεσμό, που έχει αναδείξει τη λαϊκή παράδοση, τις μικρές αφηγήσεις της καθημερινότητας, τα άυλα τεκμήρια του συλλογικού βίου.Μέσα από τη συνεργασία, το έργο της μητέρας μου –και ευρύτερα της κοινότητας της Στρατονίκης– αποκτά έναν τόπο κατοίκησης, έναν «χώρο» μνήμης και αναγνώρισης, όχι μονάχα στη σελίδα ενός βιβλίου, αλλά και στον δημόσιο πολιτισμικό λόγο. Είναι μια πράξη συλλογικής διαφύλαξης, που αναδεικνύει τη σημασία της προσωπικής αφήγησης ως πολύτιμου τεκμηρίου της ελληνικής λαϊκής παράδοσης.
-Σκέφτεστε να συνεχίσετε την έρευνα σε άλλες περιοχές ή με άλλο υλικό;
Αυτή την περίοδο ασχολούμαι με τα φυλακτά, τα οποία αποτελούν και το βασικό θέμα της διδακτορικής μου διατριβής. Εστιάζω σε φυλαχτά της συλλογής του Λαογραφικού Μουσείου Μακεδονίας – Θράκης. Πρόκειται για αντικείμενα που δεν έχουν μόνο θρησκευτικό ή αποτρεπτικό χαρακτήρα, αλλά κουβαλούν επάνω τους ιστορίες, φόβους, ελπίδες και μορφές λαϊκής ιατρικής και πνευματικής προστασίας. Με ενδιαφέρει να κατανοήσω πώς λειτουργούσαν στο παρελθόν, τι προσδοκούσαν από αυτά οι άνθρωποι, πώς συνδέονταν με το σώμα, το φύλο, την ηλικία, τη μητρότητα ή την απώλεια. Παράλληλα, με απασχολεί η προφορική παράδοση στο σύνολό της. Θέλω να στραφώ και σε τραγούδια, έθιμα, μοιρολόγια αλλά και σε αφηγήσεις από κοινότητες Ελλήνων της διασποράς.Η έρευνα αυτή για μένα δεν είναι απλώς επιστημονική. Είναι και βαθιά ανθρώπινη. Μια προσπάθεια να πλησιάσω τους ανθρώπους, να ακούσω τις ιστορίες τους, να μπω στον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο και να καταγράψω κάτι που, χωρίς αυτή την προσπάθεια, μπορεί να χαθεί για πάντα.
