Πτυχές αυτού του κενού επιδιώκει να φωτίσει ο Νίκος Αναστασόπουλος ανατρέχοντας στην ιστορία της Ιατρικής Σχολής του ΑΠΘ και του πρώτου Ανατομείου την περίοδο της Κατοχής ως αναπόσπαστου κομματιού της εβραϊκής μνήμης της πόλης στο βιβλίο του «Το Πρώτο Ανατομείο στην Κατοχική Θεσσαλονίκη. Θραύσματα Εβραϊκής Μνήμης», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Εστιάζοντας στο πώς το πρώτο εκείνο Ανατομείο της Ιατρικής συσχετίζεται με την εκδίωξη των Εβραίων ο συγγραφέας, αναπληρωτής καθηγητής Ανατομίας και Χειρουργικής Ανατομίας στο Τμήμα Ιατρικής του ΑΠΘ, οδηγήθηκε σε μία μακρόχρονη και κοπιώδη έρευνα. «Προσπάθησα μέσα από το βιβλίο αλλά και την αντίστοιχη ιστορική έρευνα, να καταδείξω τα ρήγματα και να εντοπίσω τις αντιφάσεις και τους ''κόμπους'' στο νήμα ιστορίας του πρώτου Ανατομείου και κατ’ επέκταση της Ιατρικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Αρκετά σημεία του βιβλίου αποτελούνται από μικροσκοπικά θραύσματα της ιστορίας με τα οποία προσπάθησα ν’ ανασυνθέσω την εικόνα μιας εξαιρετικά τραγικής και ζοφερής εποχής», σημειώνει ο κ. Αναστασόπουλος.
Συνέντευξη στη Χρύσα Νάνου
-Ποιο ήταν το έναυσμα για τη συγγραφή του βιβλίου σας και πώς εξελίχθηκε η έρευνά σας από εκεί και πέρα;
Η αρχική ιδέα ήρθε από τον φίλο και συνάδελφο Γιώργο Παρασκευά, ο οποίος με ενθάρρυνε να γράψω τη βιογραφία του πρώτου Καθηγητή Ανατομίας, Νικολάου Μιχαλακέα. Αρχικά η διαδικασία φαινόταν να είναι σύντομη, βήμα βήμα όμως οδηγήθηκα σε μία απαιτητική ιστορική έρευνα για την ίδρυση του πρώτου Ανατομείου της Ιατρικής Σχολής Θεσσαλονίκης, που εντέλει κράτησε πάνω από δυόμιση χρόνια. Ήταν στην ουσία μια κατάδυση στο παρελθόν, που περιλάμβανε αναζητήσεις σε αρχεία της Ιατρικής Σχολής, της Συγκλήτου, στην Αθήνα, σε αρχεία που δεν ήταν όλα ψηφιοποιημένα, καθώς και σε πολεοδομίες αλλά και στην Ισραηλιτική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Σημαντικές πληροφορίες αντλήθηκαν από τη συνέντευξη και το συνοδευτικό φωτογραφικό και αρχειακό υλικό που μας παραχώρησε η ιατρός Άννα Θεοφυλάκτου λίγο πριν από τον θάνατό της. Η εμβληματική Άννα Θεοφυλάκτου υπήρξε από τις πρώτες φοιτήτριες κατά την έναρξη λειτουργίας της Ιατρικής Σχολής Θεσσαλονίκης και τελευταία επιζώσα όταν κάναμε τη συνέντευξη. Ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία η έρευνα, γεμάτη δυσκολίες και προκλήσεις.
-Η ίδρυση της Ιατρικής Σχολής Θεσσαλονίκης το 1942 συνέπεσε με μια από τις πιο σκοτεινές περιόδους της πόλης. Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στην καταγραφή αυτής της ιστορίας;
Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να αποτυπώσουμε την ιστορία του Ανατομείου σε μια εποχή γεμάτη ένταση και φρίκη, στην καρδιά του πολέμου και ενώ η Θεσσαλονίκη, υπό γερμανική Κατοχή, βίωνε την εβραϊκή εξόντωση. Την 1η Απριλίου 1943 έγινε η έναρξη λειτουργίας της Ιατρικής Σχολής. Η ίδρυσή της συνοδεύτηκε από το πρόβλημα της ανεύρεσης χώρων για τις κλινικές και τα εργαστήρια, με τις πανεπιστημιακές αρχές να έρχονται σε επαφή με όλο το πολυδαίδαλο διοικητικό σύστημα που διαφέντευε τη Θεσσαλονίκη την περίοδο εκείνη, όπως λ.χ. με τον διαβόητο εγκληματία πολέμου Μαξ Μέρτεν, αλλά και εκπροσώπους των ελληνικών κατοχικών αρχών. Για να στεγάσουν τα Εργαστήρια οι πανεπιστημιακές αρχές στράφηκαν σε οικήματα που ανήκαν σε Εβραίους, οι οποίοι εκείνο το διάστημα εκτοπίστηκαν και οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τα οικήματα παραχωρήθηκαν από τους Ναζί και τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας. Το πρώτο Ανατομείο ιδρύθηκε το 1943 σε εβραϊκό σχολείο στην οδό Κατσιμίδη, το οποίο παραχωρήθηκε από τις κατοχικές αρχές. Οι πρώτοι φοιτητές εκπαιδεύτηκαν σε ανατομικές τράπεζες φτιαγμένες από λεηλατημένες μαρμάρινες επιτάφιες πλάκες του παρακείμενου εβραϊκού νεκροταφείου, το οποίο καταστράφηκε από τις γερμανικές αρχές με την πλήρη συμμετοχή των ελληνικών κατοχικών αρχών.
Φωτογραφία από την αίθουσα ανατομών (πιθανώς το ακαδημαϊκό έτος 1943-1944). Οι ανατομικές τράπεζες και οι στηρικτικές τους βάσεις προέρχονταν από μαρμάρινες επιτάφιες πλάκες του εβραϊκού νεκροταφείου
-Υπάρχει ένα πέπλο σιωπής για όλη αυτή τη συγκλονιστική ιστορία. Πώς το εξηγείτε;
Η σιωπή αυτή έχει πολλές εξηγήσεις. Οι καθηγητές στην Ιατρική εκείνης της εποχής ήταν συντηρητικοί, σε μεγάλο βαθμό γερμανοτραφείς και εθνικιστές, οι οποίοι αντιμετώπιζαν την εβραϊκή κοινότητα ως αντίπαλη και ως κάτι ξένο. Αυτή η σχέση με τον «Άλλο» ήταν χαρακτηριστική του κλίματος της πόλης. Η συνειδητοποίηση αυτών των γεγονότων ήταν αδύνατη για πολλούς, και για πολλά χρόνια το θέμα παρέμενε απλώς μια σκοτεινή σελίδα της ιστορίας. Σήμερα, όμως, βλέπουμε μια πρόοδο στη συζήτηση για τα σκοτεινά κεφάλαια της Θεσσαλονίκης, αν και υπάρχει ακόμη αντίσταση στο να ανοιχτούν κάποια από αυτά.
-Το βιβλίο σας είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια ιστορική καταγραφή. Τι είδους αφήγηση θέλατε να χτίσετε;
Ναι, η ιστορία του πρώτου Ανατομείου δεν είναι μια απλή καταγραφή γεγονότων. Εξελίχθηκε σε μια αφήγηση που συνδέει την ίδρυση της Ιατρικής Σχολής με τον εκτοπισμό των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Οι συνθήκες που επικρατούσαν στη διάρκεια της Κατοχής καθόρισαν τη διαχείριση της μνήμης της εβραϊκής κοινότητας. Ο στόχος μου ήταν να προσφέρω μια νέα ψηφίδα στην ιστορία της πόλης, που δείχνει πόσο δύσκολο ήταν για τους ανθρώπους της να αναγνωρίσουν τη βαρύτητα αυτών των πράξεων. Αποφάσισα να μην κάνω μια επικριτική αξιολόγηση, αλλά να παρουσιάσω τα γεγονότα με σεβασμό, καθώς η ιστορία αυτή υπερβαίνει τα όρια της Ιατρικής Σχολής και του ΑΠΘ και αγγίζει ολόκληρη την πόλη.
-Η ιστορία της Νίνας Ρεβάχ λειτουργεί σχεδόν ως μυθιστορηματικός πυρήνας μέσα στο βιβλίο. Ποια ήταν και πώς φτάσατε στα ίχνη της;
Η Νίνα Ρεβάχ ήταν η πρώτη και μοναδική Εβραία φοιτήτρια της Ιατρικής Σχολής κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Όταν βρήκα το όνομά της στους καταλόγους των πρώτων φοιτητών, ήμουν περίεργος και άρχισα να ερευνώ την ιστορία της. Μετά από εντατική έρευνα, ανακάλυψα ότι η Νίνα και η οικογένειά της εκτοπίστηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν, αλλά ευτυχώς επέζησαν. Μετά τον πόλεμο, βρέθηκαν στην Αφρική, και η κόρη της, την οποία συνάντησα, μου αποκάλυψε ότι ούτε η ίδια γνώριζε για τη φοιτητική ζωή της μητέρας της στο ΑΠΘ. Δυστυχώς, λόγω του Πολέμου, η Νίνα δεν ολοκλήρωσε ποτέ τις σπουδές της στην Ιατρική. Είναι μια ιστορία γεμάτη πόνο, αλλά και δύναμη, που πιστεύω ότι πρέπει να καταγραφεί και να τιμηθεί.
Η Νίνα Ρεβάχ με την εξαδέρφη της Νίνα Μπενρουμπή (πιθανώς στην Αθήνα το 1945)
-Νιώσατε το ηθικό βάρος της ιστορίας την οποία ερευνήσατε και καταγράψατε;
Αναμφίβολα υπάρχει ένα ηθικό βάρος στην καταγραφή αυτών των γεγονότων. Το βιβλίο προσπαθεί να είναι τεκμηριωμένο και αντικειμενικό, αν και δεν είμαι ιστορικός. Δεν είναι εύκολο να κατανοήσεις τόσα χρόνια μετά τη νοοτροπία και τη συμπεριφορά των ανθρώπων της εποχής.
-Πιστεύετε πως η Θεσσαλονίκη έχει συμφιλιωθεί με το παρελθόν της όσον αφορά το μαζικό εκτοπισμό και την εξόντωση των Εβραίων κατοίκων της;
Η συμφιλίωση με το παρελθόν είναι μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο. Υπάρχουν ακόμη σκοτεινά σημεία της ιστορίας μας που δεν έχουν εξεταστεί και συζητηθεί όσο θα έπρεπε. Νομίζω όμως ότι τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει κάποια βήματα μπροστά και έχουμε αρχίσει να αναγνωρίζουμε την ιστορική πραγματικότητα του εκτοπισμού και της εξόντωσης των Εβραίων. Είναι απαραίτητο να συνεχίσουμε την προσπάθεια για την πλήρη αποδοχή και συμφιλίωση με το παρελθόν μας. «Σε μια πόλη το παρελθόν είναι χαραγμένο όπως στην παλάμη οι γραμμές της» γράφει ο Ίταλο Καλβίνο. Και η παλάμη της Θεσσαλονίκης, δυστυχώς, είναι γεμάτη ουλές.
Παρουσίαση του βιβλίου
Η παρουσίαση του βιβλίου «Το πρώτο Ανατομείο στην Κατοχική Θεσσαλονίκη. Θραύσματα Εβραϊκής Μνήμης» του Νίκου Αναστασόπουλου (εκδόσεις Αλεξάνδρεια), θα γίνει στο πλαίσιο της 21ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης σήμερα Κυριακή 11 Μαΐου 2025 στην Αίθουσα Μ. Αναγνωστάκης, Περίπτερο 15, ώρες 19:00-20:00.
Συντονισμός: Εύη Καρκίτη, δημοσιογράφος
Ομιλητές: Γεώργιος Παρασκευάς, καθηγητής Ανατομίας και διευθυντής του Εργαστηρίου
Ανατομίας και Χειρουργικής Ανατομίας ΑΠΘ, Γιώργος Αντωνίου, επίκουρος καθηγητής
Ιστορίες των Εβραϊκών Κοινοτήτων ΑΠΘ, Νίκος Αναστασόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής
Ανατομίας και Χειρουργικής Ανατομίας ΑΠΘ
