Άραγε η περιοχή της Μακεδονίας με τη Θεσσαλονίκη στο επίκεντρο έχει να προσφέρει τρόπους προστασίας των πολιτών της με ύπαρξη καταφυγίων και αντιβομβαρδιστικών εγκαταστάσεων;
Η αρχαιολόγος Δέσποινα Χαρίτου η οποία από το 2017 αναζητά θέσεις στη Β. Ελλάδα όπου κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο σημειώθηκαν στρατιωτικές επιχειρήσεις, απαντά:
«Ναι, αν αξιολογήσει και καταγράψει κάθε υπόγειο χώρο και καταφύγιο που υπάρχει στην επικράτεια της και εφόσον εξετάσει προσεκτικά τους τύπους καταφυγίων που διαθέτει το Ισραήλ και το Κίεβο, τότε θα διαπιστώσει πως συγκεντρώνει και τα δύο μοντέλα και υπερέχει σε δυνατότητες προστασίας. Οφείλει να ανατρέξει σε παρόμοια σημεία που διαθέτει ή να θεσμοθετήσει την κατασκευή νέων, συνδυάζοντας το μοντέλο Ισραήλ και Ουκρανίας».
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
Ποια είναι όμως τα μοντέλα που επιστράτευσαν αυτές οι δύο χώρες για την προστασία του άμαχου πληθυσμού; Με την βοήθεια και την πολύτιμη έρευνα της κας. Χαρίτου ας τα δούμε αναλυτικά:
Το Ισραηλινό μοντέλο προστασίας
Όπως αναφέρει η καταξιωμένη αρχαιολόγος στα Μακεδονικά Νέα - mkdn.gr το Ισραήλ διαθέτει ένα από τα πιο οργανωμένα συστήματα πολιτικής άμυνας, που στηρίζεται στον συνδυασμό στρατιωτικής τεχνολογίας και εκτεταμένου δικτύου καταφυγίων. Η νομοθεσία για την κατασκευή καταφυγίων ξεκινά από το 1951 και ενισχύθηκε σημαντικά μετά τον Πόλεμο του Κόλπου το 1991.
Κύριοι τύποι καταφυγίων στο Ισραήλ:
- Miklat Tzibury (Δημόσιο καταφύγιο) = Εν μέρει υπόγεια καταφύγια σε κατοικημένες περιοχές, χρησιμοποιούνται και ως κοινωνικοί χώροι. Συντηρούνται από τον δήμο και τη Διοίκηση Εσωτερικού Μετώπου.
- Miklat BeBayit Meshutaf (Καταφύγιο σε πολυκατοικία) = Βρίσκονται σε χαμηλά κτίρια κατοικιών και εξυπηρετούν μόνο τους ενοίκους του κτιρίου. Φροντίζονται από τους ίδιους.
- Merkhav Mugan Dirati (Mamad) - Ατομικό καταφύγιο κατοικίας = Θωρακισμένο δωμάτιο εντός κάθε νέου διαμερίσματος ή μονοκατοικίας, με ενισχυμένο σκυρόδεμα και αεροστεγείς πόρτες/παράθυρα. Προσφέρει προστασία ακόμα και από χημικές ή βιολογικές επιθέσεις.
- Merkhav Mugan Komati (Mamak) - Κοινόχρηστο καταφύγιο ορόφου = Σε πολυκατοικίες χωρίς ατομικά καταφύγια, αυτός ο χώρος λειτουργεί συλλογικά για τον όροφο.
- Merkhav Mugan Mosadi - Καταφύγιο δημόσιων κτιρίων = Υποχρεωτικό σε δημόσιες δομές, όπως σχολεία και νοσοκομεία.
- Migunit- Προκατασκευασμένο μικρό καταφύγιο= Λύση για περιοχές που δεν επιτρέπουν την κατασκευή μεγάλων καταφυγίων. Από σκυρόδεμα, παρέχει βασική προστασία από εκρήξεις.
Το ισραηλινό μοντέλο ξεχωρίζει για τη διασπορά των καταφυγίων σε κάθε τύπο κτιρίου, προσφέροντας ατομική και συλλογική προστασία με άμεση πρόσβαση για όλους.
Το Ουκρανικό Μοντέλο προστασίας
Η Ουκρανία, από το 2022 και μετά, αναγκάστηκε να ανασυντάξει τις υποδομές πολιτικής προστασίας της, με βάση τις ανάγκες που επέβαλε ο πόλεμος.
Τα βασικά στοιχεία προστασίας είναι τα ακόλουθα:
- Καταφύγια σε σταθμούς μετρό: Το μετρό του Κιέβου λειτουργεί ως κύριο καταφύγιο για χιλιάδες πολίτες σε περιόδους συναγερμού.
- Ανακαινισμένα υπόγεια δημόσιων και σχολικών κτιρίων: Με διεθνή στήριξη, σχολεία και παιδικοί σταθμοί εξοπλίστηκαν με θωρακισμένα υπόγεια για τα παιδιά.
- Κατακόμβες και υπόγεια δίκτυα: Ιστορικά υπόγεια στην Οδησσό αξιοποιούνται ως καταφύγια με τη βοήθεια των τοπικών κοινοτήτων.
- Ψηφιακά μέσα ειδοποίησης: Εφαρμογές και online χάρτες επιτρέπουν στους πολίτες να γνωρίζουν σε πραγματικό χρόνο πού υπάρχει διαθέσιμο καταφύγιο.
Το ουκρανικό μοντέλο βασίζεται στην ευελιξία και την προσαρμογή, αξιοποιώντας υπάρχουσες κοινωνικές δομές και τεχνολογία για άμεση ειδοποίηση και κατεύθυνση των πολιτών.
Το παράδειγμα της Γερμανίας
Η Γερμανία, ανησυχώντας για το ενδεχόμενο μελλοντικών συγκρούσεων, έχει ξεκινήσει την ανακαίνιση παλιών καταφυγίων του Ψυχρού Πολέμου και τη δημιουργία νέων, ειδικά σε μεγάλα αστικά κέντρα όπως το Βερολίνο και το Αμβούργο. Στόχος είναι η αναβάθμιση της πολιτικής άμυνας με σύγχρονες εγκαταστάσεις που να ανταποκρίνονται σε απειλές όπως επιθέσεις με drones, πυραύλους ή και κυβερνοπολέμους.
Η προστασία των πολιτών σε περιόδους πολέμου ή απειλής δεν είναι πολυτέλεια αλλά βασική προϋπόθεση για την επιβίωση μιας ολόκληρης χώρας. Το Ισραήλ έχει επενδύσει σε πολυεπίπεδη σύγχρονη υποδομή, η Ουκρανία έχει αξιοποιήσει την προσαρμοστικότητα σε υπαρχουσες κοινωνικές δομές, ενώ η Ευρώπη (όπως η Γερμανία) κάνει βήματα προς την αναβίωση και την ενίσχυση της πολιτικής της άμυνας. Σε αυτό το πλαίσιο, κάθε χώρα καλείται να αξιολογήσει το δικό της επίπεδο ετοιμότητας όχι μόνο στρατιωτικά, αλλά και οχυρωτικά και κοινωνικά. Η Ελλάδα έχει τη δυναμική να συνδυάσει όλους τους τρόπους.
Θεσσαλονίκη: Οι προκλήσεις της Πολιτικής Προστασίας - Τα κοινά στοιχεία με Κίεβο και Τελ-Αβίβ
«Καθώς ο κόσμος βιώνει μια νέα εποχή γεωπολιτικής αβεβαιότητας, με τον πόλεμο στην Ουκρανία και τις συχνές επιθέσεις στο Ισραήλ να υπογραμμίζουν τη σημασία της πολιτικής προστασίας, χώρες όπως η Ελλάδα καλούνται να επαναπροσδιορίσουν την έννοια της ασφάλειας των πολιτών σε περιόδους πολέμου.
Αν παρακολουθήσει κανείς τα μοντέλα προστασίας του Τελ Αβίβ και του Κιέβου, διαπιστώνει ότι η πολιτική προστασία των πόλεων αυτών πλέον, δεν περιορίζεται στην πρόληψη φυσικών καταστροφών (σεισμούς, πλημμύρες, πυρκαγιές) αλλά επεκτείνεται στην άμεση προστασία από ένοπλες επιθέσεις, πυραυλικά χτυπήματα και αεροπορικούς βομβαρδισμούς.
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
Το Ισραηλινό μοντέλο προστασίας των πολιτών στηρίζεται εξολοκλήρου σε καταφύγια όπως εντοπίζονται σε κάθε επίπεδο της κοινωνίας. Εχει αναπτύξει ένα πολυεπίπεδο δίκτυο προστασίας που περιλαμβάνει: καταφύγια σε πολυκατοικίες και δημόσια κτίρια, ατομικά θωρακισμένα δωμάτια σε κάθε νέο διαμέρισμα (Mamad) που κατασκευάζεται σε πολυόροφα κτίρια, προκατασκευασμένα μικρά καταφύγια (Migunit) για ταχύτατη ανάπτυξη σε ευάλωτες περιοχές.
Από την άλλη η Ουκρανική πολιτική προστασίας των κατοίκων της διαθέτει μια πιο εύκαμπτη αξιοποίηση υπαρχουσών υποδομών. Η Ουκρανία, με την έναρξη του πολέμου το 2022, αξιοποίησε και ανακαίνισε υπάρχουσες υπόγειες δομές, όπως: σταθμούς μετρό, υπόγεια σχολεία και δημόσια κτήρια, κατακόμβες και παλιά βιομηχανικά υπόγεια.
Αν και δεν είχε προετοιμαστεί σε βάθος, ανέπτυξε ένα λειτουργικό σύστημα με βάση την ευελιξία, τη διεθνή βοήθεια και την τοπική αυτοοργάνωση» συμπληρώνει στα Μακεδονικά Νέα - mkdn.gr η Δέσποινα Χαρίτου.
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
-Πόσο έτοιμοι είμαστε όμως στη Β. Ελλάδα, αλλά και στη Θεσσαλονίκη για το ενδεχόμενο τέτοιων επιθέσεων;
Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, στο τι υπάρχει και τι μπορεί να εξελιχθεί μπορούμε να πούμε με ασφάλεια πως στην Ελλάδα, και ειδικά στη Βόρεια Ελλάδα, υπάρχουν ακόμα ιστορικά καταφύγια από τον Α' και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κάποια είναι ευρέως γνωστά και αξιοποιήσιμα ως μουσειακοί χώροι, ενώ άλλα είναι αθέατα και άγνωστα στο ευρύ κοινό με μοναδικούς επισκέπτες τους ερευνητές / ιστορικούς της εποχής ενδιαφέροντος, οι οποίοι καθώς ψάχνουν τα ιστορικά ίχνη έρχονται μπροστά σε σύγχρονες υποδομές οχύρωσης και άμυνας. Συνήθως ειναι θαμμένα καλυμμένα από φυλλώματα και έντονη βλάστηση ή είναι υπέργεια διαθέτοντας υπόγεια διαμερίσματα.
Άλλα είναι κατασκευασμένα σε πλαγιές και βραχώδες έδαφος που ενισχύει την ανθεκτικότητά τους, ενώ άλλα είναι υπέργεια με ισχυρά δομικά υλικά αντοχής στον χρόνο. Υπάρχει αυτή τη στιγμή που μιλάμε Δήμος στην περιοχή της Θεσσαλονίκης που διαθέτει όλα τα είδη των οχυρωσεων με τα περισσότερα, δυστυχώς να μην είναι λειτουργικά ή πιστοποιημένα ως σύγχρονα καταφύγια, ο κόσμος δεν τα γνωρίζει και είναι λογικό λόγω της ιστορικότητας τους.
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
Επίσης υπάρχουν δήμοι που διαθέτουν υπόγεια τούνελ με μονοπάτια που οδηγούν σε άλλα μακρινά μέρη και θα ήταν σκόπιμη μια πρώτη εξερεύνηση και οργάνωση καταλληλότητας του χώρου σε προπαρασκευαστικό στάδιο. Οι αρμόδιες αυτοδιοικητικές αρχές οφείλουν να αναζητήσουν τις εγκαταστάσεις αυτές εφόσον τις διαθετουν, να αξιοποιήσουν τη λειτουργικότητά τους ώστε να μπορέσουν στο μέλλον να κατευθύνουν εκεί τους πολίτες τους. Αυτό φυσικά απαιτεί κονδύλια και κατάλληλο προσωπικό που θα διερευνήσει τους χώρους.
Αν θέλουμε να στηριχθούμε στο ευέλικτο ουκρανικό μοντέλο βλέπουμε πως η Θεσσαλονίκη, μπορεί να βασιστεί στις υπόγειες εγκαταστάσεις του μετρό (οι οποίες έχουν βάθος 17 μέτρα), των δημοσίων πάρκιγκ και των σχολείων αλλά και των σούπερ μάρκετ. Αρκεί όμως αυτό; Ή απαιτείται η αξιοιποιηση και λειτουργική αναβίωση των ιστορικών της κτισμάτων από την εποχή του Α' και Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Θεωρώ πως πρέπει να εστιάσει και στα δύο.
Η Θεσσαλονίκη έχει τα πλεονεκτήματα να υιοθετήσει μια σύγχρονη υβριδική στρατηγική συνδυάζοντας τα μοντέλα του Κιέβου και Τελ Αβίβ. Να καταγράψει και να αξιοποιήσει τις υπάρχουσες υπόγειες δομές (παλιές οχυρώσεις, παλιά καταφύγια, υπόγειες στοές, πάρκινγκ, υπόγεια σχολεία, σούπερ μάρκετ), να θεσμοθετήσει υποχρεωτικά την κατασκευή καταφυγίων σε νέα κτίρια αλλά και σε υπαίθριους χώρους σπιτιών (όπως το Mamad στο Ισραήλ). Να ενισχύσει τον ρόλο των δήμων στην οργάνωση και συντήρηση δημόσιων καταφυγίων.
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
Η Ελλάδα διαθέτει ιστορικές βάσεις πολιτικής προστασίας και τεχνογνωσία σε θέματα πολιτικής διαχείρισης κρίσεων, αλλά δεν έχει ακόμα μεταβεί σε μια σύγχρονη λογική οχυρωμένης πολιτείας. Τα παραδείγματα του Τελ Αβίβ και του Κιέβου δείχνουν ότι η πρόληψη, η νομοθετική κατοχύρωση και η τεχνολογική προσαρμογή είναι τα βασικά εργαλεία για την ασφάλεια των πολιτών.
Η εφαρμογή ενός μικτού μοντέλου, βασισμένου στις ισραηλινές υποδομές και την ουκρανική ευελιξία, μπορεί να αποτελέσει πρότυπο και για τη Θεσσαλονίκη, ξεκινώντας από τις βόρειες πόλεις ώστε να επεκταθεί σε ολόκληρη τη χώρα.
-Κατά τη συζήτησή μας, κυρία Χαρίτου, κάνατε λόγο για ιστορικά κτίσματα που χρονολογούνται από τον Α' και Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκτός από την τουριστική αξιοποίηση, είναι φρόνιμο να τα θεωρήσουμε χρήσιμα και λειτουργικά σήμερα για περιστατικά Πολιτικής Προστασίας;
Θα σας απαντήσω. Παρ’ όλο που έχουν περάσει πολλά χρόνια από την κατασκευή και τη τελευταία χρήση τους (1918), πολλές από αυτές τις θέσεις παραμένουν σε άριστη κατάσταση. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν χρησιμοποιήθηκαν για τον σκοπό που κατασκευάστηκαν με τα στρατεύματα της Αντάντ να οχυρώνουν την πόλη και να την εγκαταλείπουν μετά από δυο χρόνια, αφού δεν χρειάστηκε να πολεμήσουν (1916-1918).
Το γεγονός λοιπόν πως δεν υπήρξε εισβολή τότε και δεν έγιναν μάχες στη Θεσσαλονίκη, κάνει τα οχυρά να μην δείχνουν και τόσο θελκτικά στα μάτια ορισμένων επισκεπτών, σε σύγκριση με άλλα μέτωπα πολέμου, όπου σημειώθηκαν σφοδρές μάχες. Αν τώρα αυτό το στοιχείο βοηθά σήμερα στο να συνεχίσουν τον απόρρητο χαρακτήρα τους για να γίνουν λειτουργικά και να χρησιμοποιηθούν εντέλει για τον σκοπό που κατασκευάστηκαν, τότε μάλλον η εξέλιξή τους στη διάρκεια των χρόνων κρίνεται ωφέλιμη.
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
-Αν δεν μπορούμε να αναφέρουμε πόσα από αυτά είναι λειτουργικά, μπορούμε τουλάχιστον να αναφέρουμε τι απαιτείται για να καταστούν ως τέτοια;
Πολλά μπορούν να γίνουν αρκεί να υπάρχει θέληση και κινητοποίηση από την κοινωνία που τα διαθέτει. Όπως γίνονται προσπάθειες για χάραξη ιστορικών διαδρομών και ένταξή τους στον στρατιωτικό τουρισμό, με τον ίδιο τρόπο μπορεί να γίνει σχέδιο επαναχρησιμοποίησης τους σε ενδεχόμενο πολέμου.
Δυστυχώς, πολλά από τα οχυρά του Α' ΠΠ επειδή είναι εξολοκλήρου θαμμένα στο έδαφος, έχουν δεχτεί χώμα στο εσωτερικό τους και θα χρειαστεί απόσπαση μεγάλης ποσότητας φερτών υλικών, μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο και μεθοδική αρχαιολογική έρευνα σε περίπτωση που εντοπιστούν κινητά ευρήματα στο εσωτερικό.
Όλα θα πρέπει να καταγραφούν και να φυλαχθούν σε μουσειακούς χώρους. Το ευτυχές γεγονός, είναι πως σε κοντινές αποστάσεις, εντοπίζονται οχυρώσεις μεταγενέστερων χρόνων και δεν χρειάζονται ανάλογης φροντίδας, από τη στιγμή που δεν βρίσκονται θαμμένα στο έδαφος αλλά είναι κατασκευασμένα με υπέργειο τρόπο.
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
Μια καλή εικόνα για παράδειγμα δίνει η περιοχή της Δράμας και συγκεκριμένα η περιοχή του Νέστου, η οποία για το λόγο του ότι βρίσκεται στην ελληνοβουλγαρική συνοριακή γραμμή, έχει δεχτεί σε ήδη αμυντικά διαμορφωμένους χώρους του Α' και Β' Παγκοσμίου Πολέμου, επιπρόσθετες ενισχυμένες και βελτιωμένες οχυρώσεις με σύγχρονα υλικά κατασκευής από τη δεκαετία του ‘70.
Σε έναν λόφο συγκεκριμένα, υπάρχει αυτή τη στιγμή συγκρότημα με 7 διακριτά υπόγεια καταφύγια (μπορεί και παραπάνω) με εξόδους κινδύνου και πολυβολεία θαμμένα με ακάλυπτες μόνο τις θύρες βολής. Εντοπίζει κανείς στο εσωτερικό υπόγειους διαδρόμους, κοιλότητες για τοποθέτηση αντιαεροπορικών πυροβόλων αλλά και σκάλες που οδηγούν σε διπλανά διαμερίσματα με μικρά παράθυρα να ανοίγουν στην άνω επιφάνεια του εδάφους.
Σε αυτά δεν κρίνω δύσκολη την πρόσβαση στο εσωτερικό, αρκεί να εντοπιστεί η κρυμμένη είσοδος που συνήθως είναι καλυμμένη με συρματόπλεγμα και φυλλώματα. Σαφώς και δεν είναι μόνο αυτά, παρόμοιες εγκαταστάσεις μπορούν να εντοπιστούν και σε άλλες θέσεις, εφόσον πραγματοποιηθεί κινητοποίηση και εξερεύνηση περιοχής.
-Άρα με βάση όλα τα παραπάνω σε ποιο σημείο θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρίσκεται η χώρα σε επίπεδο προστασίας του άμαχου πληθυσμού;
Θεωρώ πως η χώρα από ιστορικής άποψης είναι αρκετά καλά οχυρωμένη, αλλά για την προστασία του άμαχου πληθυσμού σήμερα, ίσως χρειαστούν νέες υποδομές σε ασφαλή και προσβάσιμα σημεία, εντός και εκτός αστικής ζώνης. Σε περιοχές, πάντως, όπου σώζονται οχυρωματικά έργα του 20ου αιώνα θα μπορούσα με ασφάλεια να υποστηρίξω την χρησιμότητα όσων κατασκευάστηκαν μετά τη δεκαετία του ‘50 διότι αυτά είναι που σώζονται σε άριστη κατάσταση χωρίς να έχουν δεχτεί ίχνος καταστροφής ή παραμέλησης.
Από το προσωπικό αρχείο της Δ. Χαρίτου
Στη Δράμα είναι εξολοκλήρου όλα θαμμένα, ενώ στη Θεσσαλονίκη υπερέχουν κατά το ήμισυ από την επιφάνεια του εδάφους. Όσον αφορά τα οχυρά του Α' ΠΠ όμως, όπως σώζονται στην πλειονότητά τους στα πέριξ των νομών Θεσσαλονίκης- Κιλκίς, θεωρώ πως δεν στερούνται της προσοχής εφόσον και αν επιδοθούν σε εργασίες απομάκρυνσης φερτών υλικών από το εσωτερικό. Η χώρα μας είναι οχυρωμένη με αρκετά υπόγεια αντιαεροπορικά καταφύγια της εποχής του Α' και Β΄ Παγκοσμίου τα οποία ωστόσο δεν είναι γνωστά στους συμπολίτες μας και ενδεχομένως και στις τοπικές διοικήσεις.
Από την άλλη, καταφύγια γνωστά στους συμπολίτες μας, οι οποίοι διαμένουν σε πολυκατοικίες με εσωτερικές διασυνδέσεις, δεν είναι επίσης γνωστά στις τοπικές αρχές και τη δύσκολη στιγμή θα χρειαστούν. Συνεπώς, μόνο με μια επίσημη καταγραφή, όπου αυτά εντοπίζονται εντός αστικού ή πεδινού/ ορεινού τοπίου με συγκέντρωση στοιχείων και διαπιστώσεις από εμπειρογνώμονες του υπουργείου Άμυνας, θα μπορούσε να κριθεί η επαναχρησιμοποίησ'η τους με βάση κάποιους άξονες ασφαλείας και κατάλληλων συνθηκών διαβίωσης. Στον πόλεμο όμως θα πρέπει να θυμόμαστε πως δεν υφίστανται πάντα κανόνες κατάλληλης διαβίωσης.
