Κωνσταντινος Ντελλας

Οι «γριές» του θεσσαλικού κάμπου επιστρέφουν στη σκηνή

Μετά από μια εντυπωσιακή διαδρομή σε φεστιβάλ, περιοδείες και απανωτά sold out, η παράσταση «Οι γριές που μαζεύουν την τσουκνίδα» του Κωνσταντίνου Ντέλλα επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη, στο Θέατρο Αυλαία, για τέσσερις βραδιές, από τις 29 Μαΐου έως και την 1η Ιουνίου.

Πρόκειται για μία θεατρική - ερευνητική παράσταση που ξεκίνησε το ταξίδι της στην Πειραματική Σκηνή του Θεσσαλικού Θεάτρου τον Μάρτιο του 2023 και στη συνέχεια παίχτηκε στη σκηνή του Θεάτρου Σταθμός για δύο σεζόν και περιόδευσε σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας γνωρίζοντας μεγάλη ανταπόκριση. Στο επίκεντρο η λαϊκή τεχνογνωσία των γυναικών της τρίτης ηλικίας πάνω στη μαγειρική, τα θεραπευτικά βότανα και τις μαγικές πρακτικές, με πεδίο έρευνας τον θεσσαλικό κάμπο.

Με αφετηρία τη Θεσσαλία, τόπο καταγωγής του ίδιου του δημιουργού της παράστασης και την παράδοση που θέλει τις γυναίκες της περιοχής «μάγισσες» που έχουν κληρονομήσει τις μυστικές δεξιότητές τους από τη Μήδεια, ειδικές στο «κατέβασμα», γνωστό και ως «άρμεγμα του φεγγαριού», οι τρεις μορφές της παράστασης θυμίζοντας άλλοτε ακίνδυνες γιαγιάδες, άλλοτε επικίνδυνες θεραπεύτριες, οικείες όσο και αρχετυπικές, μιλούν για τις ζωές τους, γι’ αυτά που έπαθαν, γι’ αυτά που έμαθαν από τις παλιές κι αυτά που παραδίδουν στις επόμενες.

«Στη Θεσσαλία, πέρα από τις αγροτικές και οικιακές εργασίες, οι γυναίκες είχαν την ευθύνη της τροφοδοσίας και της φροντίδας μέσα στον οίκο. Εκεί, στον χώρο της κουζίνας και της μαγειρικής, αναπτύχθηκε ένας μυστικός γυναικείος κώδικας γνώσης και δύναμης», εξηγεί ο Κωνσταντίνος Ντέλλας, σκηνοθέτης και δραματουργός της παράστασης. «Χρησιμοποιούσαν τα ίδια υλικά –λάδι, αλεύρι, χόρτα, νερό– για να θρέψουν, αλλά και να θεραπεύσουν, να ξορκίσουν, να προφυλάξουν. Εκεί γεννήθηκαν τα ‘πρακτικά’, το ξεμάτιασμα, τα φυλαχτά. Είναι γυναίκες που ενώ βρίσκονταν στο περιθώριο του ανδροκρατούμενου κοινωνικού πλαισίου, διατήρησαν και μετέδωσαν ένα πολύτιμο σύστημα γνώσεων ασκώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο και μια λανθάνουσα μορφή εξουσίας. Η γυναικεία γνώση λειτουργούσε στο περιθώριο, αλλά κρατούσε όρθια την κοινότητα».

Η σκηνική δράση αντλεί έμπνευση από την καθημερινή τελετουργία των γυναικών του θεσσαλικού κάμπου, μεταμορφώνοντας τις πρακτικές της κουζίνας σε τελετές μνήμης, ενδυνάμωσης και ανάκλησης ενός κόσμου που φθίνει. Έχοντας επωμιστεί τον τριπλό ρόλο της εργάτριας, της νοικοκυράς και της μητέρας, συμβάλλοντας ενεργά στην οικονομική παραγωγή τόσο της οικογένειάς τους όσο και της κοινότητας, οι γυναίκες της Θεσσαλίας έμειναν για χρόνια αόρατες – ακόμα και για τους ερευνητές, που δεν θεωρούσαν άξιο καταγραφής τον λόγο μιας γυναίκας για την ιστορία ενός τόπου. «Η γυναικεία τεχνογνωσία των βοτάνων και η σύνδεσή τους με τις πρακτικές μαγείας είναι μοτίβα που συναντάμε από την αρχαιοελληνική ποίηση και τη μυθολογία, την Εκάτη και τη Μήδεια, μέχρι τα βυζαντινά κείμενα», σημειώνει ο κ. Ντέλλας. «Η ερωτική φαρμακεία, τα φίλτρα, οι επωδοί – ήταν κομμάτια μιας δράσης που βρισκόταν σε διαρκή συνύπαρξη με τη θρησκευτική πίστη».

Από τον Οβίδιο στη θεσσαλική επαρχία

Η παράσταση είναι μια σκηνική συρραφή κειμένων και αφηγήσεων που ξεκινούν από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου και τα Φαρσάλια του Λουκανού και φτάνουν μέχρι τις μαρτυρίες γυναικών της επαρχίας, τη Μαρούλα Κλιάφα, την προφορική ιστορία και τους ιατροσοφικούς κώδικες του 19ου αιώνα. Όμως, παρά την ευρύτητα του υλικού, το νήμα της παράστασης είναι ενιαίο: η αφήγηση της γυναίκας μέσα από το ανδρικό και μάλιστα νεανικό σώμα.

Τρεις άντρες ερμηνευτές αναλαμβάνουν να φέρουν επί σκηνής τρεις γυναικείες μορφές και μέσα από αυτές, το ίδιο το αφήγημα του γερασμένου γυναικείου σώματος, ατομικό και συλλογικό. Οι τρεις ηθοποιοί –Μανούσος Γεωργόπουλος, Πλάτωνας Γιώργος Περλέρος, Μιχάλης Αναγνώστου– υποδύονται τις ηλικιωμένες γυναίκες της παράστασης, φορώντας μάσκες της Μάρθας Φωκά. Οι μάσκες δεν λειτουργούν μόνο ως μέσο μεταμόρφωσης αλλά ως ιερά εργαλεία. «Η μάσκα είναι φίλτρο και πέρασμα», εξηγεί ο σκηνοθέτης. «Επιτρέπει στο νεανικό αρσενικό σώμα να ενσαρκώσει την εμπειρία του γυναικείου χρόνου, της φθοράς, της μνήμης. Είναι μια πράξη αφοσίωσης, σχεδόν ιερής».

Η πίτα, η μαγεία και το σώμα

Η σκηνική σύνθεση ακολουθεί τα στάδια παρασκευής μιας παραδοσιακής πίτας, ένα τελετουργικό μαγειρικής που μετατρέπεται σε δομή αφήγησης. Από το αλεύρι και το νερό, στην ανάμνηση και το ξόρκι. Η γαστρονομική πράξη γίνεται αφήγηση, ποίηση και εντέλει πολιτισμικό σχόλιο. «Μέσα από την προετοιμασία της πίτας ουσιαστικά ξετυλίγεται το νήμα της μνήμης», αναφέρει ο κ. Ντέλλας.

Πέρα από το ερευνητικό του ενδιαφέρον πάνω σε πρακτικές της παράδοσης, ο ίδιος έγραψε το έργο αντλώντας έμπνευση και από προσωπικά του βιώματα, παιδικές αναμνήσεις, οικογενειακές αναφορές. «Μεγάλωσα κοντά σε γιαγιάδες που αντιπροσωπεύουν ακριβώς αυτό το μοντέλο γυναίκας – σιωπηλής αλλά πανίσχυρης. Εκείνης που κρατούσε την οικογένεια όρθια χωρίς να ζητά τίποτα για τον εαυτό της. Αυτή τη μνήμη -σε μεγάλο βαθμό σωματική μέσα από χειρονομίες και κινήσεις- προσπαθούμε να αφηγηθούμε».

Ιδιαίτερη θέση κατέχει και το ηχητικό περιβάλλον της παράστασης, σε πρωτότυπη σύνθεση του Αλέξανδρου Κτιστάκη. Η μουσική συνδυάζει το παραδοσιακό με τον ηλεκτρικό ήχο, δημιουργώντας μια σχεδόν διονυσιακή ατμόσφαιρα. «Η παράσταση είναι λόγος, είναι σώμα, είναι ήχος. Δεν διαχωρίζονται. Είναι όλα μαζί μια τελετουργία», υπογραμμίζει ο δημιουργός.

Όπως και η προφορική παράδοση, έτσι και η παράσταση διαμορφώνεται ανάλογα με τον χρόνο και τον χώρο, ένα work in progress πάνω στον διάλογο της παραστασιακής τέχνης με την κοινωνική ανθρωπολογία. Το παραστατικό κομμάτι εξελίσσεται και επαναπροσδιορίζεται, καθώς τροφοδοτείται από τον όγκο των συνεντεύξεων με το κοινό που υλοποιούνται παράλληλα με τις παραστάσεις. Οι θεατές καλούνται να συμμετάσχουν στην έρευνα και, εφόσον το επιθυμούν, να συμβάλουν στη συνέχιση της καταγραφής της προφορικής ιστορίας που έχει ήδη ξεκινήσει από την αρχή των παραστάσεων. «Μέσα από τη δουλειά αυτή και την επικοινωνία με το κοινό η παράσταση δεν είναι ποτέ η ίδια. Όπως οι γυναίκες που τιμά, αλλάζει και προσαρμόζεται», παρατηρεί ο κ. Ντέλλας.

Η παράσταση «Οι γριές που μαζεύουν την τσουκνίδα» θα συμμετάσχει τον Ιούλιο στο grape – Greek Agora of Performance, την Αγορά για τις ελληνικές παραστατικές τέχνες του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, που δίνει την ευκαιρία στους δημιουργούς του Θεάτρου και του Χορού να παρουσιάσουν τα έργα τους σε εκπροσώπους διεθνών φεστιβάλ και πολιτιστικών φορέων.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Κάπα και το βιβλίο «Οι γριές που μαζεύουν την τσουκνίδα», το οποίο περιλαμβάνει το θεατρικό κείμενο της παράστασης, αλλά και θεωρητικά δοκίμια για τη σύνδεση της λαϊκής μαγείας με το θηλυκό στοιχείο, από την αρχαιότητα έως τις μαγικοθρησκευτικές πρακτικές των νεότερων εθίμων.