Εγκαταλελειμμένος από το 1922, βρίσκεται μέσα σε μία από τις πιο τουριστικές περιοχές της Τουρκίας, σε μικρή απόσταση από τις κατάμεστες παραλίες του Ölüdeniz. Για έναν ολόκληρο αιώνα επιβιώνει ως «χωριό-φάντασμα», σύμφωνα με τους τουριστικούς οδηγούς. Ο αρχαιολόγος Πέτρος Μεχτίδης προτιμά να το χαρακτηρίζει «ό,τι πιο κοντινό σε μουσείο της Μικρασιατικής Καταστροφής έχουμε».
Λιβίσι, η σημερινή του εικόνα από ψηλά (πηγή Terraviva)
Την ιδιαιτερότητα αυτού του σπάνιου τόπου που συνδυάζει το ιστορικό, αρχαιολογικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, επιχειρεί να αναδείξει η εκδήλωση «Λιβίσι: Παρελθόν, παρόν, μέλλον. Ιστορικό και αρχιτεκτονικό οδοιπορικό σε έναν ελληνικό οικισμό της Μ. Ασίας», που θα πραγματοποιηθεί σήμερα, Τετάρτη 14 Μαΐου 2025, στις 18.30, στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης. Τη διοργάνωση έχουν αναλάβει η Βιβλιοθήκη, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Θεσσαλονίκης και η αρχιτεκτονική πλατφόρμα Plarchform.
Στόχος είναι να ανοίξει ένας δημόσιος διάλογος γύρω από ζητήματα ιστορικής μνήμης, εγκατάλειψης και επανάχρησης, με αφετηρία τη διεθνή αρχιτεκτονική κινητοποίηση για το Λιβίσι και φόντο τη μεγάλη και συνεχιζόμενη φθορά των ιστορικών και αρχιτεκτονικών ιχνών του ερειπωμένου οικισμού.
Η ιστορία
Το Λιβίσι ήταν το σημαντικότερο ελληνικό χωριό της δυτικής Λυκίας από τον 16ο αιώνα έως και το 1922. Στη θέση του πιστεύεται ότι υπήρχε η αρχαία Καρμυλησσός. Ωστόσο, είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι ο οικισμός προέκυψε από τη μετεγκατάσταση των κατοίκων της βυζαντινής Λεβισσού, οι κάτοικοιτης οποίας κατέφυγαν στην ενδοχώρα κατά την οθωμανική περίοδο, εξαιτίας των πειρατικών επιδρομών.
Στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, το Λιβίσι εξελίχθηκε σε έναν ακμάζοντα οικισμό περίπου 6.500 κατοίκων, στην πλειοψηφία τουςπεριοδεύοντες τεχνίτες, με εκκλησίες, σχολεία και έντονη εμπορική ζωή. Όλες οι πηγές συμφωνούν στο ότι ήτανμία αμιγώς ελληνική κοινότητα.
«Ήταν χριστιανοί με τις εκκλησίες τους και τα σχολεία τους, οι οποίοι ζούσαν σε αρμονία με τους μουσουλμάνους των γειτονικών οικισμών», σημειώνει ο Πέτρος Μεχτίδης, που έχει μελετήσει σε βάθος την ιστορία και την αρχαιολογική κληρονομιά του τόπου. Αυτή η ισορροπία, όμως, διαταράχθηκε βίαια. Από το 1914 άρχισαν οι διωγμοί, στο πλαίσιο του σχεδίου των Νεότουρκων για την εκκένωση των μικρασιατικών παραλίων από τους Έλληνες: οικογένειες εκτοπίστηκαν, άνδρες εξορίστηκαν. Κι όσοι απέμειναν, εκδιώχθηκαν οριστικά με τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923.
Σήμερα, το Λιβίσι παραμένει ένας ερειπωμένος οικισμός με περίπου 800 πέτρινα σπίτια, δεκάδες ναούς -μερικοί με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα- και μια πολεοδομική ενότητα μοναδικής ιστορικής, αρχαιολογικής και αρχιτεκτονικής αξίας. «Ο οικισμός ερειπώνει χρόνο με τον χρόνο, όχι μόνο επειδή δεν κατοικείται, αλλά επειδή κανείς δεν φροντίζει τα οικήματα. Η εγκατάλειψη γίνεται τουριστικό προϊόν. Το παρελθόν πουλάει, αλλά δεν διασώζεται», επισημαίνει ο κ. Μεχτίδης.
Δεκάδες εκκλησίες ερειπώνουν χρόνο με τον χρόνο
Ο ίδιος επισκέφθηκε για πρώτη φορά το Λιβίσι το 2000, στο πλαίσιο επαγγελματικής του δραστηριότητας. «Αν και γνώριζα εν μέρει τη ματωμένη ιστορία του χωριού, ποτέ δεν φανταζόμουν αυτό που θα αντίκριζα. Οι ταξιδιωτικοί οδηγοί μπορεί να μιλούν για “στοιχειωμένο χωριό” ή “χωριό-φάντασμα”, αλλά δεν είναι καθόλου ευχάριστο να περπατάς στα πλακόστρωτα σοκάκια και να βλέπεις δακρυσμένος τα λεηλατημένα σπίτια, τις ερειπωμένες εκκλησιές, την άδεια βρύση... Και τι να πεις για τα κόκαλα των Λιβισιανών στο παρατημένο οστεοφυλάκιο;»
Από τότε, το Λιβίσι αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τις έρευνές του. «Το επισκέφθηκα πέντε φορές, και κάθε επίσκεψη ήταν εξίσου συγκινητική. Ξεχωρίζω την Κυριακή του Πάσχα του 2000, όταν ψέλναμε το Χριστός Ανέστη στους εγκαταλελειμμένους ναούς», τονίζει ο κ. Μεχτίδης.
Διεθνής διαγωνισμός
Το 2024, ο διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός με τίτλο «LivingRuins», που διοργανώθηκε από τον δήμο της Φέτιγιε σε συνεργασία με τουρκικά πανεπιστήμια και τον φορέα TerraViva, έφερε ξανά το Λιβίσι στο διεθνές προσκήνιο. Πάνω από 100 αρχιτεκτονικές ομάδες από όλο τον κόσμο πρότειναν σχέδια ήπιας ανάδειξης του ερειπωμένου οικισμού ως ανοιχτού, υπαίθριου μουσείου.
Μοναδική ελληνική συμμετοχή ήταν αυτή της Plarchform από τη Θεσσαλονίκη, με την πρόταση «HealingTrauma: KayaköyOpen-Air Museum and Research Center», που έφτασε στους φιναλίστ και απέσπασε εύφημο μνεία. Ο αρχιτέκτονας Νίκος Δίκας και οι συνεργάτες του (ανάμεσά τους νέοι αρχιτέκτονες και φοιτήτριες) πρότειναν έναν χώρο θεραπείας και μνήμης — μια αρχιτεκτονική παρέμβαση που δεν «επισκευάζει», αλλά συνομιλεί με το τραύμα της εγκατάλειψης.
Η Plarchform είναι μία δημιουργική πλατφόρμα, η οποία εστιάζει στην αρχιτεκτονική, στο χώρο και την πόλη, και τη συντονίζει ο αρχιτέκτονας Νίκος Δίκας.Στην ομάδα του διαγωνισμού συμμετείχαν επίσης οι αρχιτέκτονες εσ. χώρων Γιώργος Δρόσος, Αλέξιος Κουλουράς, Γιώργος-Ραφαήλ Θεοδωρίδης, και οι σπουδάστριες εσ. αρχιτεκτονικής του ΑΚΤΟ, Άρτεμις Καραγιαννίδη και Μαρία Κουσίδου.
Στηνεκδήλωση στην Κεντρική Βιβλιοθήκη, η ομάδα θα παρουσιάσει τη φιλοσοφία του σχεδίου και τις προοπτικές εφαρμογής του, επιχειρώντας μια σύνδεση της αρχιτεκτονικής με την ιστορική και πολιτισμική συνείδηση.
«Αν περπατήσεις το Λιβίσι, θα δεις εκκλησίες με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, σπίτια σε σειρά, σποραδικά ενσωματωμένα αρχαία μέλη στους τοίχους. Είναι ό,τι πιο κοντινό σε “μουσείο της Μικρασιατικής Καταστροφής” έχουμε — κι όμως είναι ακατοίκητο, μέσα σε μια υπερτουριστική ζώνη. Αυτό από μόνο του λέει πολλά», σημειώνει ο κ. Μεχτίδης, που συνέβαλε στην πρόταση της Plarchformμε ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα.
Παρά τις αποτυχημένες προσπάθειες του παρελθόντος (όπως ένας φιλόδοξοςδιαγωνισμός του 2014 που προέβλεπε την κατασκευή ξενοδοχείου – γίγας αλλά εγκαταλείφθηκε λόγω αντιδράσεων και κόστους), η νέα γενιά αρχιτεκτόνων, ιστορικών και ερευνητών δείχνει ότι το Λιβίσι δεν έχει σβήσει από τον πολιτισμικό χάρτη. Αντίθετα, επιστρέφει στην επικαιρότητα ως τόπος μνήμης και ερωτήσεων για το πώς θυμόμαστε και πώς επεξεργαζόμαστε το παρελθόν.
Ο κ. Μεχτίδης θεωρεί ότιπρωτοβουλίες όπως αυτή του πρόσφατου διαγωνισμού θα μπορούσαν να αποτελέσουναπαρχή ενός νέου τρόπου κατανόησης του παρελθόντος: «Ακόμα κι αν οι μελέτες μείνουν σε ένα συρτάρι, η συζήτηση έχει αρχίσει», λέει. «Και αυτό είναι σημαντικό. Το Λιβίσι μπορεί να “μιλήσει” ξανά — αρκεί να βρεθεί το πλαίσιο για να το ακούσουμε».
Πρόταση - Κέντρο επισκεπτών ανοιχτού μουσείου του οικισμού (πηγή Plarchform)
Η εκδήλωση
«Λιβίσι: Παρελθόν, παρόν, μέλλον. Ιστορικό και αρχιτεκτονικό οδοιπορικό σε έναν ελληνικό οικισμό της Μ. Ασίας»
Τετάρτη 14 Μαΐου 2025, ώρα 18:30
Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, Εθνικής Αμύνης 27 (2ος όροφος)
Ομιλητές:
-ο αρχαιολόγος Πέτρος Μεχτίδης που θα αναφερθεί στη μακραίωνη ιστορία του οικισμού
-η πολεοδόμος-χωροτάκτης Βίβιαν Δούμπα, μέλος της κριτικής επιτροπής του διεθνούς διαγωνισμού, που θα μιλήσει για το πλαίσιο του διαγωνισμού και τη δυνατότητα των τόπων να ενεργοποιήσουν τις κοινότητες
-ο αρχιτέκτονας Νίκος Δίκας που θα παρουσιάσειτην πρόταση αναβίωσης και επανάχρησης του οικισμού, την οποία σχεδίασε η ομάδα του.
