Η μελέτη της εξέλιξής του αποκαλύπτει τρεις διακριτές φάσεις, καθεμία με τη δική της λογική, στόχευση και συμβολικά εργαλεία δαιμονοποίησης: ο θρησκευτικός αντισημιτισμός, ο φυλετικός/βιολογικός αντισημιτισμός και ο πολιτειοκεντρικός (ή γεωπολιτικός) αντισημιτισμός της ύστερης νεωτερικότητας – του σήμερα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τρίτη φάση, όπως εκδηλώνεται σήμερα στον ελληνικό δημόσιο λόγο, κυρίως σε αντισυστημικά ή «αντιιμπεριαλιστικά» αριστερά περιβάλλοντα.
Θρησκευτικός αντισημιτισμός: Ο εχθρός της σωτηρίας
Η πρώτη μορφή αντισημιτισμού γεννιέται στη χριστιανική μεσαιωνική Ευρώπη, όπου ο Εβραίος ταυτίζεται με τον «θεοκτόνο», δηλαδή τον υπεύθυνο για τον θάνατο του Χριστού. Αυτή η θρησκευτική κατηγορία συνοδεύεται από φαντασιακές απεικονίσεις, όπως η χρήση αίματος χριστιανόπαιδων στις τελετές ή η συμμαχία με τον διάβολο. Οι Εβραίοι απομονώνονται σε γκέτο, διώκονται μαζικά ή εξαναγκάζονται σε βίαιο εκχριστιανισμό.
Ο αντισημιτισμός εδώ εδράζεται σε θεολογικά και μεταφυσικά σχήματα, που εχθρεύονται τον Εβραίο όχι για κάτι που κάνει, αλλά για κάτι που συμβολίζει: την άρνηση της Χριστιανικής αλήθειας και την «αιώνια ενοχή» του. Η εχθρότητα είναι σωτηριολογική.
Βιολογικός/φυλετικός αντισημιτισμός: Ο εχθρός της φυλής
Με την ανάδυση του εθνικισμού, του ρατσισμού και των πρώτων μορφών «επιστημονικού φυλετισμού» στον 19ο αιώνα, ο Εβραίος παύει να είναι απλώς «αποστάτης» της αλήθειας· γίνεται φυλετική απειλή. Εδώ ο αντισημιτισμός βασίζεται στην υπόθεση ότι οι Εβραίοι έχουν αμετάβλητα φυσικά και ψυχικά χαρακτηριστικά, που τους καθιστούν εσωτερικούς εχθρούς των εθνών. Οι όροι της αφομοίωσης καταρρίπτονται: ο Εβραίος δεν μπορεί ούτε να αλλάξει ούτε να ενταχθεί.
Αυτή η λογική κορυφώνεται στον ναζιστικό αντισημιτισμό, ο οποίος καταλήγει στην τελική λύση, δηλαδή τη βιομηχανική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Ο Εβραίος παρουσιάζεται ως ο υπερ-εχθρός: οικονομικός εκμεταλλευτής, πολιτισμικός εκφυλιστής, ηθικός διαφθορέας, κομμουνιστής και καπιταλιστής ταυτόχρονα. Η εξόντωσή του παρουσιάζεται ως «κάθαρση». Η εχθρότητα είναι σωματική.
Πολιτειοκεντρικός ή γεωπολιτικός αντισημιτισμός: Ο εχθρός της παγκόσμιας Δικαιοσύνης
Μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ και ιδιαίτερα μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών (1967), αναδύεται μια νέα μορφή αντισημιτισμού, καμουφλαρισμένη ως πολιτική και ηθική κριτική. Ο σύγχρονος αυτός λόγος δεν επιτίθεται στους Εβραίους για την πίστη ή τη «φυλή» τους, αλλά επιτίθεται στο κράτος που τους εκπροσωπεί συλλογικά, δηλαδή το Ισραήλ.
Αυτή η μορφή χαρακτηρίζεται από:
- Ταύτιση του Ισραήλ με τη ναζιστική Γερμανία (π.χ. «οι Ισραηλινοί είναι οι νέοι Ναζί»),
- Άρνηση του δικαιώματος ύπαρξης του Ισραήλ ως εβραϊκού κράτους,
- Συλλογική ευθύνη όλων των Εβραίων για τις πράξεις του Ισραήλ,
- Αποκλειστική εστίαση στο Ισραήλ ως μοναδική χώρα που αξίζει διεθνή οργή, αγνοώντας χειρότερες ή ανάλογες πρακτικές άλλων κρατών.
Η περίπτωση της ελληνικής Αριστεράς: Ο Εβραίος ως αποικιοκράτης, το Ισραήλ ως το απόλυτο κακό
Η σχέση της ελληνικής Αριστεράς με τον αντισημιτισμό αποτελεί ένα από τα πιο λεπτά και συγχρόνως αποκαλυπτικά φαινόμενα του σύγχρονου πολιτικού λόγου στην Ελλάδα. Ενώ παραδοσιακά ο αντισημιτισμός έχει συνδεθεί με την ακροδεξιά ή τον θρησκευτικό φανατισμό, τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται η εμφάνισή του σε νέες μορφές εντός «αντιιμπεριαλιστικών» και «αντισιωνιστικών» αφηγημάτων που εκφέρονται κυρίως από ριζοσπαστικούς αριστερούς χώρους. Σε αυτή τη νεότερη εκδοχή, ο Εβραίος δεν είναι πλέον ο θεοκτόνος ή ο φυλετικά αλλότριος· είναι ο αποικιοκράτης, ο καταπιεστής, ο τελευταίος ιμπεριαλιστής, ο αντιπρόσωπος της Δύσης, ο εκφραστής της απόλυτης γεωπολιτικής και ηθικής αδικίας: το κράτος του Ισραήλ.
Η ιστορική μετάβαση του αντισημιτισμού από το θεολογικό και φυλετικό του υπόβαθρο σε έναν πολιτικά μεταμφιεσμένο λόγο είναι πλέον καταγεγραμμένη στον διεθνή δημόσιο διάλογο. Το κράτος του Ισραήλ, μετά την ίδρυσή του το 1948 και κυρίως μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών (1967), κατέλαβε σταδιακά τη θέση του «συλλογικού Εβραίου» στο σύγχρονο φαντασιακό. Έτσι, ο αντισημιτισμός εκδηλώνεται πλέον όχι με επιθέσεις στους ίδιους τους Εβραίους (αν και αυτές δεν λείπουν), αλλά μέσω μιας υπέρμετρα μονομερούς και απόλυτης κριτικής στο Ισραήλ. Ο Εβραίος δεν στοχοποιείται άμεσα για την ταυτότητά του, αλλά μέσω της πολιτικής υπόστασης του κράτους του Ισραήλ.
Στην Ελλάδα, αυτό το φαινόμενο παίρνει ιδιαίτερες διαστάσεις. Σε μεγάλο μέρος του αριστερού και ριζοσπαστικού χώρου, ιδιαίτερα σε ομάδες με «αντιιμπεριαλιστικό» προσανατολισμό, το Ισραήλ έχει δαιμονοποιηθεί ως η επιτομή της παγκόσμιας καταπίεσης. Δεν αντιμετωπίζεται ως ένα κράτος με πολιτικές που μπορούν να κριθούν με μέτρο και ιστορική συνείδηση, αλλά ως το απόλυτο Κακό: ρατσιστικό, αποικιοκρατικό, επεκτατικό, μιλιταριστικό, πράκτορας των ΗΠΑ, δήμιος των Παλαιστινίων.
Η ρητορική αυτή παραγνωρίζει:
- τη σύνθετη ιστορική συνθήκη ίδρυσης του Ισραήλ μετά το Ολοκαύτωμα,
- την ύπαρξη πολιτικής πολυφωνίας και ισχυρής αντιπολίτευσης στο εσωτερικό του Ισραήλ,
- τα εγκλήματα και την απάνθρωπη βία της Χαμάς, της Τζιχάντ και άλλων φονταμενταλιστικών οργανώσεων.
Αντίθετα, υιοθετείται ένα μανιχαϊστικό σχήμα, στο οποίο οι Παλαιστίνιοι είναι πάντοτε τα θύματα, και οι Ισραηλινοί πάντοτε οι θύτες, χωρίς δυνατότητα αναστοχασμού, συμμετρίας ή κριτικής προς όλες τις πλευρές. Έτσι, η ελληνική Αριστερά επαναλαμβάνει μοτίβα δαιμονοποίησης που θυμίζουν τον παλιό αντισημιτισμό, με νέο λεξιλόγιο.
Η επικάλυψη αντισιωνισμού και αντισημιτισμού
Η γραμμή ανάμεσα στη θεμιτή κριτική προς τις πολιτικές του Ισραήλ και στον αντισημιτισμό γίνεται ολοένα και πιο δυσδιάκριτη όταν:
- αρνείται κανείς τη νομιμότητα ύπαρξης του κράτους του Ισραήλ,
- ταυτίζει όλους τους Εβραίους με τις πράξεις της ισραηλινής κυβέρνησης,
- χρησιμοποιεί υπερβολικές ή αποκρουστικές αναλογίες (π.χ. «οι Ισραηλινοί είναι οι νέοι ναζί»),
- θεωρεί πως το Ισραήλ είναι υπεύθυνο για όλα τα δεινά της Μέσης Ανατολής,
- μεταφέρει την κριτική σε εσωτερικές εβραϊκές κοινότητες, όπως στην Ελλάδα (ΚΙΣΕ).
Η συμβολική και ηθική απομόνωση του Ισραήλ ως «τοξικού» κράτους, την ίδια ώρα που άλλα αυταρχικά καθεστώτα (Ρωσία, Ιράν, Κίνα, Τουρκία) αντιμετωπίζονται με πιο επιεική διάθεση ή και αλληλεγγύη, προδίδει όχι αντικειμενική πολιτική στάθμιση, αλλά ιδεολογική προκατάληψη. Όταν η «κριτική» γίνεται επιλεκτική, συστηματική, και φορτισμένη με υπαρξιακούς όρους, παύει να είναι κριτική· γίνεται προκατάληψη.
Στην περίπτωση της ελληνικής Αριστεράς, ο Εβραίος – μέσω του κράτους του Ισραήλ – λειτουργεί ως αρνητικό alter ego του ίδιου του εαυτού της. Είναι αυτός που αντιπροσωπεύει όλα όσα απεχθάνεται: την ισχύ, την «προδοσία» των αδυνάτων, την επιβολή, την ταύτιση με τις ΗΠΑ, τον εθνικισμό, τον στρατό. Είναι ένα αντι-σύμβολο, απαραίτητο για την ηθική ταυτότητα της Αριστεράς ως υπερασπιστή των καταπιεσμένων. Ωστόσο, αυτός ο μηχανισμός, που ενισχύει την αυτοεικόνα της, συνιστά παράλληλα και ένα σχήμα συμβολικής βίας.
Ο σύγχρονος αριστερός αντισημιτισμός δεν χρειάζεται κραυγές για «εβραϊκές συνωμοσίες». Του αρκούν τα πανό, τα συνθήματα και τα άρθρα που μιλούν για το «σιωνιστικό κράτος-τρομοκράτη». Όμως πίσω από αυτή τη γλώσσα, αναπαράγεται ο ίδιος διωκτικός μηχανισμός που ιστορικά οδήγησε σε πογκρόμ, εξορίες, και –τελικά– στο Ολοκαύτωμα.
Η ελληνική Αριστερά, ιδιαίτερα στα πιο περιθωριακά ή ριζοσπαστικά της τμήματα, οφείλει έναν αναστοχασμό. Ο αγώνας για την παλαιστινιακή αυτοδιάθεση είναι θεμιτός και αναγκαίος, αλλά όταν συνοδεύεται από αρνητικά στερεότυπα, καθολικές ενοχοποιήσεις και μεταφυσικούς διχασμούς, χάνει τον ηθικό του χαρακτήρα. Η στήριξη στον παλαιστινιακό λαό δεν μπορεί να βασίζεται στην δαιμονοποίηση ενός άλλου λαού, είτε πρόκειται για το Ισραήλ είτε για τον Εβραίο εν γένει.
Η πολιτική ορθότητα δεν επαρκεί· απαιτείται πολιτισμική και ιστορική επίγνωση. Διότι αν ο αντισημιτισμός κατάφερε να επιβιώσει για αιώνες μέσα από αλλαγές μορφής και μεταμφιέσεις, τότε η ηθική εγρήγορση απέναντί του δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στη μνήμη του Ολοκαυτώματος. Πρέπει να επεκτείνεται και στις γλωσσικές, ιδεολογικές και συμβολικές πρακτικές του παρόντος.
Εν κατακλείδι, από τον θεολογικό Εβραίο-εχθρό του Χριστού, στον βιολογικό εκφυλιστή του έθνους και τελικά στον «σιωνιστή» εκπρόσωπο ενός ανήθικου κράτους, ο αντισημιτισμός διαρκώς μεταλλάσσεται, προσαρμόζεται στις ιδεολογικές ανάγκες κάθε εποχής και διεισδύει ακόμη και σε χώρους που αυτοπροσδιορίζονται ως αντιρατσιστικοί.
Στον 21ο αιώνα, η πολιτισμική του μεταμφίεση καθιστά τον εντοπισμό του πιο δύσκολο, αλλά και πιο αναγκαίο. Η κριτική στο Ισραήλ είναι ασφαλώς θεμιτή στο πλαίσιο της δημοκρατικής αντιπαράθεσης, όμως όταν συνοδεύεται από επιλεκτική ηθική, γενικεύσεις, και άρνηση του δικαιώματος ύπαρξης, τότε η μετάβαση από την πολιτική στην προκατάληψη είναι ήδη συντελεσμένη.
Ερώτηση Κρίσεως ως Υστερόγραμμα: Μέχρι το 1967, όταν η Λωρίδα της Γάζας ανήκε στην Αίγυπτο, και η Δυτική Όχθη του Ιορδάνη στην Ιορδανία, οι Παλαιστίνιοι ζούσαν υπό Κατοχή;
