Έργα από τη συλλογή Κωστάκη», η οποία εγκαινιάζεται αύριο, Κυριακή 15 Ιουνίου 2025, στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Μονή Λαζαριστών αναδεικνύει την τέχνη ως χώρο αντίστασης, αποκάλυψης και επιθυμίαςγια επιβίωση.
Φέτος συμπληρώνονται 111 χρόνια από την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, και όμως εξακολουθούμε να «επιστρέφουμε» κάθε τόσο στον Μεγάλο Πόλεμο. Η έκθεση επιχειρεί να δώσει μίαεξήγηση όχι μόνο ιστορική ή επετειακή, αλλάβαθιάανθρώπινη.
Στους χώρους της Μονής Λαζαριστών, πάνω από 200 έργα της Συλλογής Κωστάκη, μαζί με βίντεο, αρχειακό υλικό και φωτογραφίες, συνθέτουν ένα αφήγημα για τη βία, την αποδόμηση της πραγματικότητας και την έκρηξη νέων μορφών έκφρασης που γεννήθηκαν μέσα στο χάος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του επακόλουθου ρωσικού εμφυλίου.
Σολομόν Νικρίτιν, Το κορίτσι και ο στρατιώτης, αρχές δεκαετίας 1920, μελάνι σε χαρτί
«Το τελευταίο διάστημα, δυστυχώς,ακούμε συνέχεια τη λέξη “πόλεμος”», λέει η Μαρία Τσαντσάνογλου, καλλιτεχνική διευθύντρια του MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης και επιμελήτρια της έκθεσης. «Μετά την έκθεση “Ουτοπία και Πρωτοπορία» που έγινε το 2024 στη Μάλαγα, επιδιώξαμε να κάνουμε κάτι που επαναφέρει τη Συλλογή Κωστάκη σε ένα συγκεκριμένο θεματικό πλαίσιο και να δείξουμε και άλλα έργα, που δεν έχουμε δείξει ποτέ ή δεν δείχνουμε συχνά. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος συμπίπτει με τα πιο δημιουργικά χρόνια της ρωσικής πρωτοπορίας».
Η Ρωσία, παρότι συμμετείχε επισήμως στον Πόλεμο έως το 1917, έζησε μια παρατεταμένη περίοδο βίας με τον εμφύλιο να διαρκεί ως το 1920. Η έκθεση ενσωματώνει αυτή την παράταση της ιστορικής τραγωδίας, αναδεικνύοντας τον τρόπο που οι καλλιτέχνες της εποχής προσέγγισαν όχι απλώς τα γεγονότα, αλλά και τη βαθιά αλλοίωση της συνείδησης που αυτά προκάλεσαν.
Η Συλλογή Κωστάκη ως μαρτυρία
Η Συλλογή Κωστάκη –από τις σημαντικότερες παγκοσμίως για τη Ρωσική Πρωτοπορία–λειτουργεί εδώ όχι μόνο ως τεκμήριο αισθητικής ανανέωσης, αλλά και ως μάρτυρας των υπαρξιακών και πολιτικών διακυβευμάτων της εποχής.
«Όλη η έκθεση κινείται σε έναν αντιπολεμικό προβληματισμό, δείχνοντας μία έντονη δημιουργικότητα των καλλιτεχνών που είδαν τον πόλεμο σαν ένα σημείο μηδέν στον πλανήτη, σαν κάτι εντελώς παράλογο», σημειώνει η κ. Τσαντσάνογλου. «Μέχρι τότε η ανθρωπότητα δεν είχε ζήσει ποτέ έναν τόσο μεγάλοπόλεμο στον οποίο ενεπλάκησαντόσες χώρες,μεπάνω από 10 εκατομμύρια θύματα».
Η απώλεια κάθε νοήματος, η εμπειρία του παραλόγου, ο φόβος και η επιβίωση αποτυπώνονται σε κινήματα όπως ο σουπρεματισμός του Καζιμίρ Μαλέβιτς, ο κυβοφουτουρισμός, η υπέρλογη ποίηση και η ατονική μουσική.
Ένα από τα πιο αποκαλυπτικά παραδείγματα αυτής της κρυμμένης έντασης είναι το περίφημο «Μαύρο Ορθογώνιο» του Καζιμίρ Μαλέβιτς. Κάτω από την επιφάνεια του έργου, μέσα από ανάλυση προσχεδίων και ακτινογραφίες, εντοπίστηκε η ρωσική λέξη «βοϊνά» («война»), που σημαίνει «Πόλεμος». Το εύρημα αυτό μετατρέπει ένα έργο-σύμβολο της αφαίρεσης σε μαρτυρία προσωπικού και συλλογικού φόβου (ο ίδιος ο Μαλέβιτς φέρεται να φοβόταν ότι θα επιστρατευτεί).
«Βλέπουμε το στοιχείο του παραλόγου, το άφατο του Μαλέβιτς με το μαύρο τετράγωνο, τη γλώσσα της ποίησης, τις κυβοφουτουριστικές εικόνες που βλέπεις ανθρώπινα μέλη να μετακινούνται– όλα σημεία που μπορούν να συνδεθούν με την έννοια του πολέμου», παρατηρεί η κ.Τσαντσάνογλου.
Σολομόν Νικρίτιν, Το κορίτσι και ο στρατιώτης, αρχές δεκαετίας 1920, μελάνι σε χαρτί
Ορισμένα έργα είναι σαφώς αντιπολεμικά, όπως το «De Canons» της Λιουμπόβ Ποπόβα, που ενσωματώνει αποκόμματα εφημερίδων της εποχής που αναφέρονται στην έναρξη του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, ή οι τραγικές φιγούρες των ακρωτηριασμένων στρατιωτών του Σολομόν Νικρίτιν. Άλλα έργα είναι υπαινικτικάκαιαποκτούν σήμερα νέο νόημα, καθώς μελετώνται μέσα σε ένα διευρυμένο πλαίσιο. Ακόμη, ο επισκέπτης της έκθεσης θα συναντήσει τη λέξη «προσποίηση», παραπομπή στη στρατηγική επιβίωσης όσων δήλωναν ασθένεια για να αποφύγουν την επιστράτευση.
Η σκηνογραφία του πολέμου
Η έκθεση δεν περιορίζεται σε μία συμβατική παρουσίαση των έργων, καθώς ησκηνογραφία υποστηρίζει την αίσθηση μιας βιωματικής εμπειρίας. Η είσοδος θυμίζει χαρακώματα, με αναφορές στο καλοκαίρι του 1914, ενώ ο επάνω όροφος παραπέμπει στον «χειμώνα» του πολέμου.
Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στο έργο «Seeing Against Seeing» του φωτογράφου και ερευνητή Αλεξέι Γιουρένεφ. Πρόκειται για ένα οπτικό δοκίμιο που συνδυάζει τεχνικές τεχνητής νοημοσύνης με ιστορικό φωτογραφικό υλικό από τον Α’ και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
«Ο Γιουρένεφ ζει στη Νέα Υόρκη, είναι φωτογράφος, ερευνητής και προγραμματιστής. Έχει βρει ένα βιβλίο για τον Α’ ΠαγκόσμιοΠόλεμο, το αντιπολεμικό μανιφέστο του Ερνστ Φρίντριχ, War Against War! (1924)με τρομακτικές εικόνες και έχει δημιουργήσει με ΑΙ έργα για τον Β’ Παγκόσμιο. Αυτό που κάνει είναι ότι εκπαιδεύει την τεχνητή νοημοσύνη να δημιουργήσει ανθρώπους από αυτές τις εικόνες. Την εκπαιδεύει λανθασμένα, συνειδητά τη βάζει να κάνει κάποια λάθη. Το αποτέλεσμα είναι μορφέςπου θυμίζουν ανθρώπινα όντααλλά παραπέμπουν σε ψυχολογικά πορτρέτα τρόμου», εξηγεί η κ. Τσαντσάνογλου.
Ο τίτλος «Οικουμενικός Πόλεμος» προέρχεται από το βιβλίο του Αλεξέι Κρουτσόνιχ και της Όλγας Ροζάνοβα, ένα έργο σε 15 κολάζ που παρουσιάζεται και στην έκθεση. Η λέξη «οικουμενικός» υπογραμμίζει τη μαζικότητα, το πρωτοφανές της εμπλοκής 38 χωρών σε έναν και μόνο πόλεμο. Όμως ταυτόχρονα υποδηλώνει και μια πιο φιλοσοφική σκέψη: ο πόλεμος αφορά όλους.
Η έκθεση θα συνοδευτεί από ξεναγήσεις, εκδηλώσεις λόγου καισυνέδριο. Σκοπός της δεν είναι να προσφέρει μία ακόμη ιστορική αναδρομή, αλλά να ξαναθέσει το ερώτημα της ευθύνης, της μνήμης και του τρόπου με τον οποίο η τέχνη συνεχίζει να αντιστέκεται στον παραλογισμό του πολέμουκαι να επιμένει ότι ακόμη και μέσα στο σκοτάδι, μπορεί να υπάρξει δημιουργία.
Επιμέλεια: Μαρία Τσαντσάνογλου, Καλλιτεχνική Διευθύντρια, MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη
Βοηθός επιμελήτρια: Αγγελική Χαριστού, Ιστορικός τέχνης, Επιμελήτρια MOMus
Save The Dates
MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Μονή Λαζαριστών
Κυριακή 15 Ιουνίου 2025, 10:00-18:00
Open Day
Ελεύθερη είσοδος για το κοινό, την πρώτη μέρα λειτουργίας της έκθεσης.
Παρασκευή 27 Ιουνίου 2025, 20:00
MOMus Modern X Street Mode Festival
Το MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης και το Street Mode Festival ενώνουν δυνάμεις και μας προσκαλούν σε μία μοναδική βραδιά στη Μονή Λαζαριστών, με live εμφανίσεις από τους Solmeister, Mazoha και Melentini!
Διάρκεια έκθεσης: έως 25 Οκτωβρίου 2025.
