Οι ξεφτισμένοι τοίχοι, τα μισάνοιχτα παράθυρα, τα άδεια κατώφλια στέκουν ως σιωπηλοί μάρτυρες της μακραίωνης πορείας του ελληνισμού της Μικράς Ασίας.
Το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας υλοποιεί το ερευνητικό πρόγραμμα «Πολιτισμικό και Οικιστικό Απόθεμα των Ελληνικών Κοινοτήτων της Προποντίδας (Μικρά Ασία)» σε μία προσπάθεια τεκμηρίωσης των εναπομεινάντων κτισμάτων των ελληνικών κοινοτήτων, με επιτόπια έρευνα και σύγχρονες ψηφιακές μεθόδους, σε συνεργασία με ερευνητές από διαφορετικά επιστημονικά πεδία και με τον τρόπο αυτόνα ανασύρει από τη λήθη τις ιστορικές μαρτυρίες και τις μνήμες από επιλεγμένες κοινότητες της Μικράς Ασίας στις οποίες έζησαν και δημιούργησαν οι Έλληνες.
Το πρόγραμμα στοχεύει στην κάλυψη του διαπιστωμένου ερευνητικού κενού σχετικά με το ιστορικό και οικιστικό παρελθόν των ελληνικών κοινοτήτων της Μικράς Ασίας, όπως εξηγεί η καθηγήτρια στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών Ελένη Γ. Γαβρά, που έχει την επιστημονική ευθύνη και τον συντονισμό του έργου.
Η δημόσια παρουσίαση των αποτελεσμάτων, που θα γίνει την Πέμπτη 29 Μαΐου – ημερομηνία συμβολική, επέτειος της Άλωσης της Πόλης – στο αναγνωστήριο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, επιδιώκει να φέρει την έρευνα πιο κοντά στο ευρύ κοινό. «Είναι σημαντικό να δώσουμε στους φοιτητές και την ακαδημαϊκή κοινότητα την ευκαιρία να γνωρίσουν αυτό το υλικό», λέει η κ. Γαβρά.
Η έρευνα αποτελεί συνέχεια μιας μακρόχρονης προσπάθειας που ξεκίνησε ήδη από το 2010 στο πλαίσιο του προγράμματος «Πολιτισμικό και Οικιστικό Απόθεμα των Ελληνικών Κοινοτήτων της Μικράς Ασίας»με καταγραφή των υλικών κατάλοιπων της ελληνικής παρουσίας σε έναν διευρυμένο χώρο, ο οποίος οριοθετείται στα βόρεια από την περιοχή της Προύσας και φθάνει στα νότια μέχρι τη χερσόνησο της Ερυθραίας. Η δημογραφική εικόνα ελληνικών κοινοτήτων, όπως η Κρήνη, τα Βουρλά, τα Αλάτσατα και η Τρίγλια, η αστική ζωή και η κοινωνική οργάνωση, η αρχιτεκτονική όψη, η εκπαιδευτική παρουσία και η οικονομική συμβολή τους, ιδιαίτερα το εμπόριο, αποτυπώθηκαν στο πλαίσιο της επιστημονικής αυτής έρευνας.
«Το έργο αποβλέπει στον εντοπισμό, την καταγραφή, τη συστηματική μελέτη, την αξιολόγηση, την ταξινόμηση και την προβολή τόσο του αρχειακού υλικού όσο και του οικιστικού και μνημειακού αποθέματος σε περιοχές της Μικράς Ασίας. Η δημιουργία της Έδρας Μικρασιατικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας μάς έδωσε το έναυσμα να διευρύνουμε το πεδίο», επισημαίνει η κ. Γαβρά. Η ίδια τονίζει ότι «η έρευνα πραγματοποιείται υπό την ευλογία και με την προσωπική στήριξη του Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου Α’καθώς και με την ηθική και οικονομική στήριξη του αείμνηστου Άρχοντα Ορφανοτρόφου Νικολάου Μάνου».
Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί και αποτυπωθεί 11 οικισμοί:
Στην Προποντίδα: Μαρμαράς, Αφθόνη, Πραστειό, Εντιντζίκ, Μουδανιά, Τρίγλια
Στην Ερυθραία: Κρήνη, Αλάτσατα, Βουρλά, Σκάλα Βουρλών, Λυθρί
Η παρούσα φάση της έρευνας επικεντρώθηκε στα Πριγκιπόνησα, όπου έγινε επιτόπια αποτύπωση περίπου 60–70 οικημάτων. Κατοικίες, σχολεία, ναοί και καταστήματα μελετήθηκαν από διεπιστημονική ερευνητική ομάδα που μετέβη στις προεπιλεγμένες κοινότητες και προχώρησε σε μια κατά το δυνατόν πληρέστερη αρχιτεκτονική και ιστορική καταγραφή τους. «Οι νέοι ερευνητές – ένας ιστορικός, ένας αρχιτέκτονας και μια ειδικός στην ψηφιακή αποτύπωση– συγκέντρωσαν στοιχεία, αρχειακό, έντυπο και φωτογραφικό υλικό, κατέγραψαν ό,τι απέμεινεαλλά προχώρησαν και σε συγκριτικές αναλύσεις, προσφέροντας ένα πολυδιάστατο αποτέλεσμα. Χρειάστηκε να γίνουν 3-4 μεγάλα, πολυήμερα ταξίδιακαι επανειλημμένες επαναληπτικές έρευνες», σημειώνει η κ. Γαβρά.
Η μεθοδολογία συνδύασε την επιτόπια έρευνα με την αξιοποίηση ψηφιακών εργαλείων, ώστε το υλικό να είναι προσβάσιμο και αξιοποιήσιμο μελλοντικά από ερευνητές, φορείς και κάθε ενδιαφερόμενο. «Είναι κρίσιμο να προλάβουμε να εντοπίσουμε και να καταγράψουμε ό,τι ακόμα διασώζεται. Η τεκμηρίωση σε χάρτες, φωτογραφίες, σχέδια και ψηφιακές εφαρμογές μπορεί να συμβάλει σε μια πιο συντονισμένη προσπάθεια διάσωσης και προβολής του πολιτιστικού αποθέματος.Η καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης αυτού του αποθέματος στον χώρο αναφοράς (σημερινή Τουρκία), το πλαίσιο και οι πολιτικές προστασίας και διαχείρισης του αποθέματος αυτού, είναι ζητήματα που διερευνώνται στο έργο, αποτελώντας προϋποθέσεις για τη δημιουργία δυνητικών συνεργιών προς την κατεύθυνση της ανάδειξής του», εξηγεί η κ. Γαβρά.
Στο ερώτημα αν υπήρξαν δυσκολίες στην επιτόπια έρευνα στην Τουρκία, η απάντηση της υπεύθυνης του ερευνητικού προγράμματος είναι ρεαλιστική: «Η ανταπόκριση ήταν διαφορετική κατά περίπτωση. Υπήρξαν και δυσκολίες, όπως είναι αναμενόμενο. Όμως μας βοήθησαν άνθρωποι-σύνδεσμοι: ο διευθυντής των μειονοτικών σχολείων, μέλη των ρωμαίικων κοινοτήτων, αλλά και Τούρκοι ερευνητές που σπούδασαν στην Ελλάδα».
Επιμέρους ερευνητικά αποτελέσματα έχουν δημοσιοποιηθεί μέχρι σήμερα από την ερευνητική ομάδα σε επιστημονικά διεθνή συνέδρια και έντυπα στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Η έρευνα συνεχίζεται με στόχο τη δημιουργία μιας ηλεκτρονικής πλατφόρμας, όπου θα συγκεντρωθούν και θα δημοσιοποιηθούν τα τεκμήρια. «Ο ψηφιακός κόμβος που ετοιμάζουμε θα είναι ένας τόπος συνάντησης: της επιστήμης, της ιστορικής μνήμης, της διαπολιτισμικής κατανόησης. Ελπίζουμε να κινητοποιήσει ερευνητές, φοιτητές και πολιτιστικούς φορείς».
Η παρούσα έρευνα χρηματοδοτήθηκε από τον Ειδικό Λογαριασμό Κονδυλίων Έρευνας (ΕΛΚΕ) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας στο πλαίσιο του Προγράμματος Ερευνητικών Επιχορηγήσεων ανά θεματική κατηγορία 2023.
Την προσπάθεια υποστηρίζει με χορηγία του το Υπουργείο Εσωτερικών (Μακεδονίας – Θράκης) και η Εταιρεία Αξιοποίησης και Διαχείρισης της Περιουσίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας που συμβάλλει στην οικονομική και διοικητική διαχείρισή του.
Η παρουσίαση
Τα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος «Πολιτισμικό και Οικιστικό Απόθεμα των Ελληνικών Κοινοτήτων της Προποντίδας (Μικρά Ασία)» θα παρουσιαστούν δημόσια, στον χώρο της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, την Πέμπτη 29 Μαΐου 2025, στις 6 το απόγευμα.
Στην παρουσίαση θα συμμετάσχουν η επιστημονικά υπεύθυνη του προγράμματος, καθηγήτρια του τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών (ΒΣΑΣ) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, δρ.αρχιτέκτων Ελένη Γ. Γαβρά και τα μέλη της ερευνητικής ομάδας: Μαρία Πανακάκη - υπ. δρ. ΒΣΑΣ, Άννα Χατσιοπούλου - υπ. δρ. ΒΣΑΣ και Βασίλης Δημητριάδης - ιστορικός ερευνητής.
Η εκδήλωση θα πλαισιωθεί από τους φοιτητές του τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας: Αθανάσιο Καραμπατζιά (αφήγηση), Μιχαλέττα Μάμαλη (κανονάκι) και Χαρά Ψυχή (ούτι), υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του δρ. Γεωργίου Πατρώνα.
