Η Θεσσαλονίκη το 1948 έζησε τον βομβαρδισμό της στις 10 Φεβρουαρίου από ένα τάγμα του ΔΣΕ, μια τυχοδιωκτική ενέργεια, καθώς το μόνο αποτέλεσμα που παρήγαγε επί του πεδίου, ήταν η καταδίωξη και η εξόντωση από τον Εθνικό Στρατό αυτού του τάγματος. Το δεύτερο σημαντικό γεγονός ήταν η δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ στις αρχές Μαϊου. Για το θέμα αυτό έχουν γραφτεί πολλά βιβλία, αλλά τα ερωτήματα παραμένουν ακόμα αναπάντητα.
Από τις αρχές του 1948, οι κομματικές οργανώσεις του, εκτός νόμου, ΚΚΕ ουσιαστικά έχουν πάψει να υπάρχουν. Δεν ήταν τόσο η παρανομία που συνέβαλε σε αυτή την κατάσταση όσο η πολιτική απομόνωση του Κόμματος ακόμα και από πολίτες που διέκειντο ευμενώς προς την Αριστερά κατά την Κατοχή. Η επιλογή του εμφυλίου πολέμου δεν έγινε αποδεκτή από την πλειοψηφία τους. Έτσι, τα στελέχη, αποκομμένα από την κοινωνία, ήταν εύκολος στόχος των διωκτικών αρχών. Στη Θεσσαλονίκη σκοτώθηκαν σε συμπλοκές το 1948 δύο δοκιμασμένοι κομμουνιστές, ο Στράντζαλης και ο Βαμβακάς, ενώ συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν οι Φαρμάκης και Αρίστος Βασιλειάδης, που ήταν μέλος της Κ.Ε. του ΚΚΕ.
Η Θεσσαλονίκη χωρίς την πολυπληθή εβραϊκή κοινότητά της προσπαθούσε να βρει τον μεταπολεμικό βηματισμό της τόσο στο οικονομικό όσο και στο κοινωνικό πεδίο. Αίφνης, βρέθηκε με ένα σημαντικό πρόβλημα. Έπρεπε να στεγάσει και να περιθάλψει όλους αυτούς που εγκατέλειπαν τα χωριά τους διότι βρισκόταν μέσα στα πεδία των στρατιωτικών επιχειρήσεων είτε διότι ήθελαν να αποφύγουν τις επιδρομές των ανταρτών, που πάντα συνοδευόταν και από τη βίαιη στρατολόγηση. Άλλων η μετεγκατάσταση στη Θεσσαλονίκη και σε άλλα αστικά κέντρα ( Κοζάνη, Βέροια, Πτολεμαϊδα) ήταν αποτέλεσμα της απόφασης του ΓΕΣ να δημιουργήσει νεκρή ζώνη, ώστε οι αντάρτες να στερηθούν όλων των απαραίτητων εφοδίων. Έτσι η Θεσσαλονίκη βρέθηκε να φιλοξενεί όλο το 1948 περίπου 60.000 εσωτερικούς πρόσφυγες, αριθμός ιδιαίτερα σημαντικός για μια πόλη 300.000 περίπου κατοίκων.
Το πρώτο πρόβλημα ήταν η στέγαση τους. Επιτάχθηκαν οικήματα όπου, κάτω από άθλιες συνθήκες στην αρχή, στεγάστηκαν οι ανταρτόπληκτοι. Πρώτη οργανωμένη προσπάθεια στέγασης έγινε με το Καραβάν Σαράι, στο οποίο έγιναν σημαντικά έργα βελτίωσης του συγκροτήματος. Εκεί διέμεναν εκατοντάδες οικογένειες και στους χώρους του λειτουργούσε και ιατρείο. Κατά τραγικό τρόπο, σημαντική ήταν η συμβολή-- σε αυτήν την προσπάθεια να στεγαστούν όλοι αυτοί οι αναξιοπαθούντες άνθρωποι-- των εβραϊκών ακίνητων περιουσιών των οποίων οι ιδιοκτήτες είχαν δολοφονηθεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ένα από αυτά τα ακίνητα ήταν το κτίριο Μάισσα στη γωνία Βενιζέλου και Β. Ηρακλείου. Εκεί βρήκαν στέγη δεκάδες οικογένειες ανταρτόπληκτων. Συναγωγές, εβραϊκά σχολεία, αλλά και ολόκληροι οι συνοικισμοί του Βαρώνου Χιρς και ο 151 διατέθηκαν από τις κοινωνικές υπηρεσίες του Ελληνικού Κράτους για αυτόν τον σκοπό.
Φυσικά υπήρξαν και πολλά άλλα σημεία που στέγασαν τους ανταρτόπληκτους, όπως η Μονή Λαζαριστών καπναποθήκες, εργοστάσια στην περιοχή της σημερινής 26ης Οκτωβρίου, καθώς και πολλά σχολεία. Οι συνθήκες υγιεινής ήταν τραγικές στην αρχή, στη συνέχεια μέσα από την επινοητικότητα των προσφύγων και τη συνδρομή του Κράτους, άρχισαν να βελτιώνονται. Στον τομέα της περίθαλψης και της εν γένει στήριξης σημαντική ήταν η συνεισφορά φιλανθρωπικών οργανώσεων και διαφόρων σωματείων, ενώ προβληματική ήταν η εξεύρεση εργασίας για αυτούς τους ανθρώπους. Σε αυτό συντελούσε το γεγονός ότι οι περισσότεροι ήταν αγρότες, ενώ σχεδόν όλοι τους έβλεπαν την παραμονή τους στη Θεσσαλονίκη ως μια προσωρινή κατάσταση.
Τέλος ιδιαίτερη, σπαρακτική κατηγορία είναι τα παιδιά του εμφυλίου. Για να μπορέσει το Κράτος να ανταποκριθεί στην περίθαλψή τους ίδρυσε τις παιδοπόλεις. Η προσπάθεια τέθηκε υπό την προστασία της βασίλισσας Φρειδερίκης. Σημαντικότερη ήταν η παιδόπολη Ωραιοκάστρου που φιλοξένησε περίπου 600 παιδιά. Άλλη παιδόπολη ήταν ο «Άγιος Ευγένιος» ( πολιούχος της Τραπεζούντας) που ιδρύθηκε από τη «Μέριμνα Ποντίων Κυριών», ένα ιστορικό σωματείο της Τραπεζούντας, που επανασυστάθηκε το 1924 στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης. Εξίσου σημαντική ήταν και η συμβολή του ΠΙΚΠΑ και άλλων παιδοπόλεων σε αυτή την προσπάθεια να σωθούν τα παιδιά από τις φλόγες του εμφυλίου.
Η Θεσσαλονίκη το 1950 είναι μια άλλη πόλη. Η δεκαετία που έφυγε άλλαξε ριζικά τη φυσιογνωμία της. Οι περισσότεροι ανταρτόπληκτοι επέστρεψαν στους τόπους τους. Όσοι παρέμειναν στη Θεσσαλονίκη ουσιαστικά ξεκίνησαν από την αρχή τη ζωή τους.
Θα πρότεινα στον φιλίστορα αναγνώστη δύο σχετικά πονήματα, τα οποία και συμβουλεύτηκα. Το βιβλίο του Βασίλη Σάνδρη «Ήταν μια εποχή φωτιάς», εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ και την διπλωματική εργασία του Γεωργίου Μαυρουδή «Εσωτερικοί πρόσφυγες του εμφυλίου πολέμου στη Θεσσαλονίκη (1947-1949)». Υπάρχει στο Διαδίκτυο.
