Ποιος ήταν ο Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος, ο άνθρωπος στον οποίο είναι αφιερωμένο το μνημείο;
Πώς γίνεται να έχει υπογράψει τον μοναδικό ελληνικό χάρτη που χρησιμοποιήθηκε σε στρατιωτική εκστρατεία και το όνομά του να απουσιάζει από τα στρατιωτικά και ιστορικά αρχεία;
Γιατί η προσφορά του στη χαρτογραφία λησμονήθηκε, παρά τη σημασία της;
Και πώς ένα απομονωμένο σημείο στη Βόρεια Ελλάδα μπορεί να λειτουργήσει σήμερα ως τόπος μνήμης αλλά και ως πόλος τουριστικής έλξης;
Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος
Ερωτήματα όπως αυτά επιχειρεί να φωτίσει η έρευνα του ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ Ευάγγελου Λιβιεράτου, ανασυστήνοντας τη ζωή, το έργο και την εξαφάνιση ενός από τους πιο παραγνωρισμένους πρωτοπόρους της ελληνικής χαρτογραφίας: του Αλέξανδρου Νικολάου Μαυροκορδάτου (1862-1895), εγγονού του επώνυμου αγωνιστή της Επανάστασης του 1821, ο οποίος πέθανε σε ηλικία μόλις 33 ετών, ενώ εργαζόταν ως επικεφαλής μηχανικός στην κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Δράμα - Αλεξανδρούπολη. Η ιστορία του παρέμεινε για περισσότερο από έναν αιώνα στη σκιά, μέχρι που ο κ. Λιβιεράτος ανέλαβε με επιμονή και αφοσίωση μία πολυετή, συστηματική έρευνα με στόχο να τη φωτίσει.
Η εκδήλωση
Το Σάββατο 31 Μαΐου 2025 στις 19:00, στη δημοτική κοινότητα Αδριανής, ο κ. Λιβιεράτος θα παρουσιάσει την έρευνά του σε ομιλία με θέμα «Ο ξεχασμένος οβελίσκος. Μία σημαντική ελληνική ιστορία, μία μεγάλη τοπική ευκαιρία», συνδέοντας τις άγνωστες σελίδες του παρελθόντος με τις δυνατότητες τουριστικής αξιοποίησης της περιοχής.
«Μελετώντας από το 2009 την ιστορία της ελληνικής χαρτογραφίας με σύστημα, βρεθήκαμε μπροστά σε ένα όνομα περίεργα γνωστό, έναν Αλέξανδρο Νικολάου Μαυροκορδάτο», εξηγεί στα Μακεδονικά Νέα ο καθηγητής. «Εκ πρώτης όψεως δεν υπήρχαν πολλές πηγές γι' αυτόν. Ψάξαμε και ενώ είχε κάνει πολύ σπουδαίο έργο στο πεδίο ως αξιωματικός, δεν ήταν γνωστός. Τα αρχεία του Στρατού δεν τον είχαν καταγράψει».
Ο χάρτης Φαρσάλων-Δομοκού (1888-1889) του Μαυροκορδάτου
Ο κ. Λιβιεράτος κάνει λόγο για έναν άνθρωπο με εντυπωσιακό οικογενειακό υπόβαθρο και δυσανάλογα ατυχή βίο και επισημαίνει: «Η έρευνα προχώρησε και το 2019 φτιάξαμε το προφίλ του. Ήταν εγγονός του διάσημου συνονόματου της Επανάστασης και γιος ενός εξίσου σημαντικού διπλωμάτη και πολιτικού, του Νικολάου Μαυροκορδάτου, που ήταν μάλιστα πρώτος ξάδερφος του Χαρίλαου Τρικούπη. Ο Αλέξανδρος γεννήθηκε το 1862, πιθανότατα στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως γραμματέας στην ελληνική πρεσβεία. Καλλιεργημένος και έμπειρος ο πατέρας, τον έστειλε να σπουδάσει στη Γαλλία στρατιωτικό μηχανικό. Επέστρεψε το 1880 στην Ελλάδα. Σε τι περιβάλλον βρέθηκε όταν γύρισε; Του ανέθεσαν, αφού ιδρύθηκε η Σχολή Υπαξιωματικών στην Κέρκυρα, να κάνει μαθήματα εκεί. Στα μαθήματα ήταν και η χαρτογραφία».
Η πρώτη αμιγώς ελληνική χαρτογράφηση
Το μεγάλο επίτευγμα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου ήταν η δημιουργία της πρώτης αμιγώς ελληνικής χαρτογραφικής εργασίας μετά την Επανάσταση. «Στη Σχολή της Κέρκυρας έφτιαξε μια μικρή ομάδα με τους ανθυπολοχαγούς του Πεζικού και έγραψε ένα καταπληκτικό βιβλίο τοπογραφίας 800 σελίδων», αναφέρει ο κ. Λιβιεράτος.
Το σύγγραμμα της Στρατιωτικής Τοπογραφίας (1888) ήταν μόνο η αρχή. Με την ομάδα των δέκα ανθυπολοχαγών που είχε εκπαιδεύσει, ο Μαυροκορδάτος θα πραγματοποιούσε κάτι πρωτοφανές για τα ελληνικά δεδομένα: Έκανε την πρώτη αμιγώς ελληνική χαρτογράφηση στη Θεσσαλία, καθώς μέχρι τότε χαρτογραφούσαν οι Γάλλοι κι οι Γερμανοί ή παίρναμε δανεικούς χάρτες από Αυστριακούς και τους μεταγλωττίζαμε.
Ο χάρτης της ευρύτερης περιοχής Φαρσάλων-Δομοκού (1888-1889) ήταν η πρώτη συστηματική χαρτογράφηση μετά το 1821 που έγινε από την αρχή μέχρι το τέλος αποκλειστικά από Έλληνες και τυπώθηκε στην Αθήνα.
Η αξία του χάρτη του Μαυροκορδάτου φάνηκε δραματικά κατά τον «άτυχο» Πόλεμο του 1897, όταν αποτέλεσε το μοναδικό αξιόπιστο εργαλείο για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Θεσσαλία. Ο αρχηγός του Στρατού Θεσσαλίας, διάδοχος Κωνσταντίνος, θα δηλώσει μετά τον Πόλεμο: «Ο Χάρτης, όστις πραγματικάς προσέφερεν υπηρεσίας κατά την εκστρατείαν ταύτην, είναι ο του κεντρικού τμήματος της Θεσσαλίας υπό του ανθυπολοχαγού Α. Μαυροκορδάτου εκπονηθείς· ο χάρτης ούτος είναι ακριβέστατος και εις τας ελαχίστας αυτού λεπτομερείας, εύκολος εις την ανάγνωσιν, είναι ο μόνος, όστις εχρησιμοποιήθη διά την παράταξιν εις Φάρσαλον, την υποχώρησιν εις Δομοκόν...»
Παρά την επιστημονική του κατάρτιση και την εξαιρετική εργασία του, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος αντιμετώπισε σοβαρά εμπόδια στην καριέρα του. «Όταν ο Τρικούπης το 1889 έφερε Αυστριακούς και ίδρυσε την πρώτη Γεωδαιτική Αποστολή, μάζεψαν την ελίτ του στρατεύματος, κατεξοχήν του μηχανικού και έβαλαν και τον Μαυροκορδάτο. Έτσι συμμετείχε στο ξεκίνημα της οργανωμένης χαρτογράφησης της χώρας από το 1890 και της προσπάθειας του κτηματολογίου. Ήταν μία ταραχώδης πολιτικά εποχή, υπήρχαν οι εναλλαγές Τρικούπης-Δεληγιάννης στην εξουσία και για λόγους που δεν είναι σαφείς ο νεαρός Μαυροκορδάτος δεν άντεξε και παραιτήθηκε το 1893 από το στράτευμα».
Η παραίτησή του από τον στρατό σηματοδότησε την αρχή του τέλους. Απογοητευμένος, όπως αναφέρει η νεκρολογία του στην «Ποικίλη Στοά», ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος μετακόμισε στη Μακεδονία, όπου βρήκε εργασία ως μηχανικός στα έργα της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρούπολης.
Ο θάνατος και το «Μαυσωλείο»
«Εκείνη τη χρονιά ξεκινούσε η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρούπολης, η jonction που έχουμε ακόμη», αφηγείται ο κ. Λιβιεράτος. «Επειδή ήταν γαλλομαθής, βρήκε δουλειά στη γαλλοβελγική κοινοπραξία Jonction Salonique Constantinople (JSC) και ανέλαβε το τμήμα του Παρανεστίου, που είναι η πιο δύσκολη χάραξη της γραμμής, από Δράμα ως Ξάνθη. Δυστυχώς, το 1895, σε ηλικία 33 ετών ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος πεθαίνει».
Η ακριβής αιτία θανάτου παραμένει άγνωστη και αποδίδεται σε ταχύτατη ασθένεια, ίσως τύφο που εκείνη την εποχή θέριζε στα εργοτάξια.
Η σημασία του οβελίσκου της Δράμας αποκαλύπτεται και μέσα από μια ιστορική μαρτυρία. Ψάχνοντας στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, στην εφημερίδα Journal de Salonique, ο κ. Λιβιεράτος εντόπισε ένα δημοσίευμα του 1898 που περιγράφει το ταξίδι του εκδότη Saadi Levy με το τρένο, καθώς περνάει από το σημείο του οβελίσκου. Το αποκαλεί «μαυσωλείο» και αναφέρεται στον θάνατο του Μαυροκορδάτου: «Μεταξύ Nousretli (Νικηφόρος) και Buk (Παρανέστι) είδαμε το μαυσωλείο του αείμνηστου μηχανικού Μαυροκορδάτου, του νεαρού και ατρόμητου επικεφαλής τμήματος που υπέκυψε στον πόνο, κατά τη διάρκεια της κατασκευής της γραμμής, ο οποίος επιθυμούσε να ενταφιαστεί στα πεδία της τιμής».
Η συνωμοσία της σιωπής
Η εξαφάνιση του ονόματος του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου από τα επίσημα αρχεία παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας της ελληνικής χαρτογραφίας. «Όλα αυτά ήταν παντελώς άγνωστα», τονίζει ο κ. Λιβιεράτος. «Η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού δεν είχε κανένα στοιχείο, λες και το όνομά του είχε εξαλειφθεί. Ίσως έφταιξε η παραίτηση από τον στρατό, ίσως ήταν το διάσημο αλλά κακολογημένο επώνυμο».
Σήμερα, η μνήμη του σπουδαίου χαρτογράφου και μηχανικού διατηρείται σε ελάχιστα σημεία. Ο οβελίσκος στο Παρανέστι, που χτίστηκε από τη σύζυγό του Ραλλού, παραμένει σχεδόν άγνωστος ακόμη και στους ντόπιους. «Αμέσως μετά τον θάνατό του, η γυναίκα του, γένους Μουρούζη, για να τον τιμήσει, έφτιαξε στον χώρο του θανάτου, στον δρόμο από Δράμα προς Ξάνθη, κοντά στο Παρανέστι, σε έναν λοφίσκο, έναν οβελίσκο 4 μέτρων, μία μεγάλη κατασκευή που όμως δεν φαίνεται από πουθενά».
Ένας οικισμός κοντά στο σημείο πήρε το όνομα «Μαυροκορδάτος» το 1928, αλλά η ιστορία του χαρτογράφου παραμένει άγνωστη ακόμη και εκεί. Στην Καβάλα, όπου τάφηκε, σώζεται η επιτύμβια στήλη του στον Ιερό Ναό Τιμίου Προδρόμου.
Η αναγέννηση της μνήμης
Η έρευνα του καθηγητή κ. Λιβιεράτου αποσκοπεί στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας και τη δικαίωση μιας λησμονημένης φυσιογνωμίας της ελληνικής χαρτογραφίας. «Για μένα ήταν πρόκληση η πικρία αυτού του παιδιού που πέθανε τόσο νωρίς και ξεχάστηκε και η συνεισφορά του σε έναν πόλεμο στον οποίο πήγαμε χωρίς χάρτες», εξηγεί.
Το κομμάτι του Νέστου όπου βρίσκεται ο οβελίσκος αποτελεί σήμερα προστατευόμενη περιοχή. «Υπάρχουν σχέδια αναβίωσης για ένα τρένο που έκανε τη διαδρομή πάνω στην οποία δούλεψε ο Μαυροκορδάτος. Το εγχείρημα αυτό θα μπορούσε να συνδεθεί με πολλές ακόμη δυνατότητες για την τουριστική ανάδειξη της περιοχής», τονίζει ο κ. Λιβιεράτος. Όπως λέει, ο μαρμάρινος οβελίσκος στον Νέστο, το σημείο του χαμού, και το μνημείο στην Καβάλα μπορούν να συνδεθούν σε μια θεματική διαδρομή μνήμης και χαρτογραφίας, που συνδυάζει πολιτισμό, ιστορία, φυσικό περιβάλλον και τουριστικό ενδιαφέρον.
