Πενήντα χρόνια μετά, το Κεφαλοχώρι επιστρέφει στην ιστορική εκείνη συγκυρία κατά την οποία η μουσική του συνάντησε την παγκόσμια εθνογραφική σκηνή, μέσα από την έκθεση φωτογραφίας «Έρθεν ο Μάρτις!».
Την έκθεση, που εγκαινιάζεται σήμερα Σάββατο 7 Ιουνίου, στις 19.30 στο πρώην Δημοτικό Σχολείο του χωριού, διοργανώνουν το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας-Θράκης και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κεφαλοχωρίου υπό την αιγίδα του Δήμου Ηράκλειας.
Φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, μαρτυρίες και αντικείμενα ιστορικής αξίας, φωτίζουν μια άγνωστη σελίδα πολιτιστικής εξωστρέφειας της ποντιακής μουσικής παράδοσης και τιμούν την ποντιακή μουσική παράδοση, μέσα από τον φακό του Martin Koenig και τους ήχους του αείμνηστου ντόπιου μουσικού Γιάννη Καλπατσινίδη.
Σε αναζήτηση ήχων και χορών
Η ασυνήθιστη κι ενδιαφέρουσα ιστορία ξεκινά την άνοιξη του 1974, όταν οι δύο Αμερικανοί ερευνητές, ο λαογράφος Martin Koenig και η μουσικολόγος Ethel Raim, απεσταλμένοι του Ινστιτούτου Smitsonian, έρχονται στην Ελλάδα για να καταγράψουν παραδοσιακές μουσικές και χορούς. Με την καθοδήγηση της λαογράφου, καθηγήτριας πανεπιστημίου Άλκης Κυριακίδου Νέστορος, το 1974 επισκέπτονται τα Κομνηνά Εορδαίας, την Τριανταφυλλιά Σερρών και πολλά ακόμη χωριά της Κοζάνης και των Σερρών που είχαν μεγάλες συγκεντρώσεις ποντιακών κοινοτήτων.
Έτσι φτάνουν στο Κεφαλοχώρι αναζητώντας αυθεντικούς εκφραστές της ποντιακής μουσικής κι εκεί βρίσκουν τον άνθρωπό τους: ο Γιάννης Καλπατσινίδης, με το ποντιακό αγγείο του -ένα ιδιαίτερο πνευστό, γνωστό και ως τουλούμ- εντυπωσιάζει τον Koenig και τη Raim με την αφοσίωσή του και τις γνώσεις του πάνω στην παράδοση. «Οι Αμερικανοί ερευνητές βρήκαν αυθεντικό τον ήχο του Καλπατσινίδη, από την άποψη ότι δεν είχε προσθέσει νεωτερικά στοιχεία, έπαιζε σκοπούς όπως τους είχε διδαχτεί από τους παππούδες του. Έτσι τον επέλεξαν αμέσως για να ταξιδέψει στις ΗΠΑ και να συμμετάσχει μαζί με άλλους μουσικούς και χορευτές από την Ελλάδα στο μεγάλο Festival of American Folklife (Φεστιβάλ Αμερικανικής Παράδοσης) στην Ουάσιγκτον και στη συνέχεια σε μια περιοδεία σε άλλες επτά πόλεις των ΗΠΑ που διοργανώθηκε εκείνο το καλοκαίρι», επισημαίνει η Ελένη Μπίντση, προϊσταμένη διεύθυνσης του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας - Θράκης.
Η έκθεση φέρνει στο φως σπάνιες φωτογραφίες από το ταξίδι εκείνο του Martin Koenig στο Κεφαλοχώρι και την Τριανταφυλλιά, αλλά και υλικό από τη συμμετοχή της ελληνικής αποστολής στο αμερικανικό φεστιβάλ - ένα ιστορικό γεγονός που συνέδεσε την ελληνική παραδοσιακή μουσική με τη διεθνή σκηνή. Στις αίθουσες του παλιού σχολείου εκτίθενται επίσης αντικείμενα, όπως το αγγείο του Καλπατσινίδη, το βραβείο που του απονεμήθηκε στις ΗΠΑ και προσωπικά του ενθύμια.
«Ο Μάρτις, όπως φώναζαν στο χωριό τον Martin Koenig, εξελληνίζοντας κατά κάποιον τρόπο το όνομά του, δεν ήταν επαγγελματίας φωτογράφος. Ήταν λαογράφος και ερευνητής, αλλά στα ταξίδια του στην Ελλάδα και στα υπόλοιπα Βαλκάνια έβγαλε εξαιρετικά ενδιαφέρουσες φωτογραφίες», σημειώνει η Ελένη Μπίντση. «Στο Κεφαλοχώρι είδαν με αγάπη αυτόν τον Αμερικανό να καταγράφει τη μουσική και τους χορούς τους με τόση φροντίδα. Ακόμη και η σύζυγος του Καλπατσινίδη θυμόταν με συγκίνηση εκείνη την άνοιξη του ’74. Η φράση "Έρθεν ο Μάρτις!" προέκυψε από τα λόγια της ίδιας».
Ο Martin Koenig γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη από γονείς Εβραϊκής καταγωγής που είχαν μεταναστεύσει από την Πολωνία. Ήρθε για πρώτη φορά στην περιοχή των Βαλκανίων το 1959, μαγεμένος από τη μουσική και τους χορούς της Ανατολικής Ευρώπης. Από το 1966 έως τα τέλη της δεκαετίας του ’80, έκανε περισσότερα από 30 ταξίδια σε Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία, Ρουμανία και Τουρκία, καταγράφοντας χορούς, μουσικές και πρόσωπα, σε μια εποχή κορύφωσης των αλλαγών που έφερνε η τεχνολογική πρόοδος, η εκβιομηχάνιση και το επακόλουθο κύμα μετανάστευσης.
Η φωτογραφική του δουλειά είναι ενταγμένη στο αρχείο του Smithsonian, ενώ έχει παρουσιαστεί σε μουσεία και πινακοθήκες διεθνώς. Το 2021, όπως επισημαίνει η κ. Μπίντση, είχε παρουσιαστεί στο Λαογραφικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης η έκθεση «Βαλκανικοί αντίλαλοι. Ηχο-πορτραίτα από τη νοτιοανατολική Ευρώπη 1962-1987. Φωτογραφικές αφηγήσεις του Martin Koenig» στο πλαίσιο της Thessaloniki PhotoBiennale.
«Ο Koenig καταγράφει με τον φακό του ανθρώπους και στιγμές, οι φωτογραφίες του “εμπεριέχουν” ήχο, αναδεικνύουν την ατμόσφαιρα της εποχής και του τόπου», προσθέτει η κ. Μπίντση. Στα ταξίδια του ο Αμερικανός ερευνητής είχε μαζί του μέχρι και τρεις κάμερες 35mm, ενώ χρησιμοποιούσε και κινηματογραφικό εξοπλισμό καταγράφοντας ό,τι μπορούσε να διασωθεί.
Το Κεφαλοχώρι ήταν για τον Koenig ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς της ελληνικής του διαδρομής. Το 2005 επέστρεψε ξανά στο χωριό, απροειδοποίητα, αναζητώντας τον παλιό του φίλο. Ο Γιάννης Καλπατσινίδης τον υποδέχτηκε με συγκίνηση. Η έκθεση που εγκαινιάζεται φέτος τιμά τη μνήμη του, καθώς ο Καλπατσινίδης έφυγε από τη ζωή μόλις πριν από δύο χρόνια.
Ο Γιάννης Καλπατσινίδης γεννήθηκε στον Πόντο και ξεκίνησε να παίζει τουλούμ σε ηλικία 13 ετών, συνεχίζοντας την οικογενειακή μουσική παράδοση. Εμφανίστηκε σε μουχαμπέτια, γάμους και νυχτερινά κέντρα, συνεργάστηκε με μεγάλους καλλιτέχνες (Νίκος Ξυλούρης, Γιάννης Μαρκόπουλος, Δώρα Στράτου), ταξίδεψε στην Αμερική, την Αυστραλία, τη Γερμανία και δίδαξε νεότερους μουσικούς το παραδοσιακό αγγείο. Απεβίωσε στις 5 Ιουνίου 2023, αφήνοντας ανεξίτηλο αποτύπωμα στην ποντιακή μουσική.
Η έκθεση φιλοξενείται στο πρώην δημοτικό σχολείο του Κεφαλοχωρίου, έναν χώρο που ο Πολιτιστικός Σύλλογος έχει μετατρέψει σε σημείο αναφοράς για την τοπική κοινότητα. «Μας χαροποιεί που βγαίνουμε εκτός του Λαογραφικού Μουσείου κι εκτός Θεσσαλονίκης. Είναι δείγμα εξωστρέφειας, και τιμή στον χώρο και στο χωριό», λέει η Ελένη Μπίντση.
Πληροφορίες έκθεσης:
Τίτλος: «Έρθεν ο Μάρτις!»
Διάρκεια: 8 Ιουνίου – 20 Αυγούστου 2025
Τοποθεσία: Πρώην Δημοτικό Σχολείο Κεφαλοχωρίου, Νομός Σερρών
Διοργάνωση: Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας-Θράκης και Πολιτιστικός Σύλλογος Κεφαλοχωρίου
Υπό την αιγίδα: Δήμος Ηράκλειας
Επίσκεψη: Κατόπιν τηλεφωνικής συνεννόησης στα τηλ. 6948 583 929 ή 6978 759 489
Ώρες λειτουργίας: Καθημερινές 10:00–14:00 / Σαββατοκύριακο 11:00–19:00
