Μετά τα βιβλία «Θεσσαλονίκη, η παρουσία των απόντων», «Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων», «Η Θεσσαλονίκη των Οθωμανών» και «Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών», σειρά έχει ο αιώνας των μεγάλων ανατροπών: ο 20ός αιώνας της προσφυγιάς, της πυρκαγιάς, του ολοκαυτώματος, της ανοικοδόμησης, αλλά και της λήθης.
Το βιβλίο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο, δεν είναι μια κλασική ιστορική μελέτη, είναι ένας βιωματικός οδηγός που συνδέει τη μνήμη με τον χώρο, πρόσωπα, τόπους και ιστορικά τεκμήρια, ψηφίδες από το πρόσφατο παρελθόν της πόλης.
Σε 12 θεματικά-περιοδολογικά κεφάλαια και 180 φωτογραφίες που καλύπτουν τον αιώνα, από ιστορικά αρχεία, συλλέκτες και σύγχρονους φωτογράφους, δίνεται συνοπτικά (270 σελίδες μικρού σχήματος) το ιστορικό, κοινωνικό και πνευματικό πανόραμα του 20ού αιώνα της Θεσσαλονίκης. Ο υπότιτλος του βιβλίου «Ιστορία, Κοινωνία, Μνημεία, Μουσεία, Τοπόσημα της σύγχρονης πόλης» προσδιορίζει το ευρύ πλαίσιο της θεματολογίας του.
Ο 20ός αιώνας είναι ο πιο συναρπαστικός της νεότερης Θεσσαλονίκης. Στη διάρκειά του έγιναν σημαντικές αλλαγές και μεταμορφώσεις της πόλης (εθνολογικές, πολεοδομικές, πληθυσμιακές και κοινωνικές, αστικές καταστροφές). Σε μια περίοδο εθνικών και κοινωνικών ανακατατάξεων και πολιτικής αστάθειας, σημειώθηκαν στην πόλη αρκετές κοινωνικές κρίσεις και δολοφονίες πολιτικών και άλλων σημαντικών προσώπων, με αποτέλεσμα ο 20ός αιώνας να χαρακτηριστεί «ο μεγάλος αιώνας της βίας» και η Θεσσαλονίκη «πόλη των πολιτικών δολοφονιών». Κι ακόμη, η Θεσσαλονίκη γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στα γράμματα, τις τέχνες και τον αθλητισμό, ενώ δυο μεγάλοι τοπικοί θεσμοί, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και η Διεθνής ΄Εκθεση συνέβαλαν στην πανελλήνια ανάπτυξη και την ακτινοβολία της πόλης.
Στη συνέντευξή του στα Μακεδονικά Νέα ο Χρίστος Ζαφείρης μιλά για τη δυσκολία του εγχειρήματος, τα ανοιχτά τραύματα του παρελθόντος, την αξία των συλλογών, αλλά και για τον ρόλο που μπορούν να παίξουν τέτοια βιβλία στην ανάκτηση της ιστορικής συνείδησης της πόλης. «Να δεις την πόλη, να τη διασχίσεις με τα μάτια της μνήμης», εξηγεί.
Ο Χρίστος Ζαφείρης
Συνέντευξη στη Χρύσα Νάνου
-Σε αντίθεση με τα προηγούμενα βιβλία της σειράς, εδώ το υλικό είναι πολύ πρόσφατο. Αυτό διευκόλυνε ή δυσκόλεψε την έρευνα;
Ήταν πιο δύσκολο. Το βιβλίο είναι πολυθεματικό, ενώ τα προηγούμενα αναφέρονταν σε μία θεματική, π.χ. Εβραίοι ή Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Και ενώ καλύπτει έναν μόλις αιώνα, ήταν ένας αιώνας πλούσιος σε γεγονότα και θέματα. Επιπλέον, επειδή δεν έχουν ξεκαθαριστεί κάποια θέματα -όπως ο Εμφύλιος και η Μεταπολίτευση- δεν καταστάλαξαν τα γεγονότα, έπρεπε να είμαι πολύ προσεκτικός. Τον 20ό αιώνα έχουμε την ουσιαστική μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης από ανατολίτικη σε σύγχρονη πόλη, κάτι που οφείλεται στην τεράστια πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε το ιστορικό κέντρο της. Είχαμε το νέο ρυμοτομικό, γνωστό ως σχέδιο Εμπράρ, με το οποίο σχεδιάστηκε η νέα πόλη, μεταμορφώθηκε το ιστορικό κέντρο, όμως η πολεοδομική εικόνα του Μεσοπολέμου αλλοιώθηκε μεταπολεμικά με την πυκνή ανοικοδόμηση και την καταστροφή της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της περιόδου.
-Πόσο εύκολη ήταν η αναζήτηση εικόνων και ντοκουμέντων αυτή τη φορά;
Επειδή στον χώρο αυτό είμαι αποδεκτός, μετά από τόσα χρόνια έρευνας, οι άνθρωποι ανοίγουν τα αρχεία και τις προσωπικές συλλογές τους. Για παράδειγμα ο Άρης Παπατζίκας -μαζί είχαμε εκδώσει λεύκωμα για τη Θεσσαλονίκη- ήταν γενναιόδωρος και σε αυτό το βιβλίο, μου έδωσε πολλές φωτογραφίες, κάποιες εκ των οποίων δημοσιεύονται για πρώτη φορά. Υπάρχουν ακόμη πολλές αδημοσίευτες φωτογραφίες. Έχω διατυπώσει πολλές φορές το αίτημα: πρέπει να ανοίξουν τα οικογενειακά λευκώματα, να ανοίξει η Ιστορία, η πολύπτυχη ιστορία της Θεσσαλονίκης.
Η πλατεία Δικαστηρίων (Αρχαίας Αγοράς) τη δεκαετία του ’50 (Α. Παπατζήκας)
-Τι σας ώθησε να γράψετε έναν περιηγητικό οδηγό ειδικά για τον 20ό αιώνα;
Πρόθεσή μου είναι να δούμε την Ιστορία μέσα από τα τοπόσημα, την εμπράγματη Ιστορία. Και επίσης να σταθώ σε φορείς και πρόσωπα, ώστε να αποφύγουν τη λήθη. Όπως θα δει ο αναγνώστης ξεφυλλίζοντας το βιβλίο, πολλά πρόσωπα, σημαντικά στην ιστορία της πόλης, είναι δυστυχώς ξεχασμένα.
-Σε ποιο κοινό απευθύνεται το βιβλίο;
Κυρίως στους Θεσσαλονικείς. Όλα αυτά τα βιβλία σε οδηγούν στον χώρο πρακτικά — για να ενδιαφερθείς, να μάθεις την Ιστορία. Αλλά αν δεν γίνει συστηματικά αυτό από την Πολιτεία, μέσω της εκπαίδευσης, δεν μπορούν να έχουν εξαιρετικό αποτέλεσμα. Δεν είναι πανάκεια. Μπορούν ωστόσο να λειτουργήσουν σαν σπινθήρες για να μάθεις πού ζεις. Και οι τουρίστες όμως έχουν μπροστά τους ένα συνοπτικό εγχειρίδιο. Θα βρουν χώρους και μνημεία που δεν περιλαμβάνονται στα προβεβλημένα, τουριστικά σημεία της Θεσσαλονίκης.
Στα πρώτα χρόνια του Φεστιβάλ Κινηματογράφου οι προβολές γίνονταν στο θέατρο της ΕΜΣ (ΟΦΚΘ)
-Πιστεύετε ότι οι Θεσσαλονικείς γνωρίζουν ή ενδιαφέρονται για την ιστορική ταυτότητα της πόλης τους;
Όχι μόνο δεν ξέρουμε το παρελθόν μας, αλλά το καταστρέφουμε. Ένα στοιχείο που με ενοχλεί πολύ είναι ότι οι δείκτες μνήμης, οι πινακίδες με τις πληροφορίες για τα μνημεία -κι ήμουν από τους πρωτεργάτες αυτής της πρωτοβουλίας- καταστρέφονται διαρκώς, βανδαλίζονται. Με στεναχωρεί αυτή η καταστροφή, με τα συνθήματα πάνω σε μνημεία, και δυστυχώς δεν βλέπω αντίδραση.
Ο Ν.Γ. Πεντζίκης (δεξιά) στο φαρμακείο του με τον Ηλία Πετρόπουλο
-Στο βιβλίο δίνετε έμφαση στο εβραϊκό στοιχείο και στην εξόντωσή του από τους Ναζί.
Είναι ένα ζήτημα πάνω στο οποίο υπήρχε για δεκαετίες ένα πλέγμα λήθης. Ήταν η μεγαλύτερη τραγωδία του αιώνα, χάθηκαν 45.000 ψυχές, δημότες της Θεσσαλονίκης, αλλά και ό,τι ακολούθησε παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό στη λήθη. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικά βήματα, ειδικά επί δημαρχίας Μπουτάρη, όταν άνοιξε το θέμα και άρχισε να γίνεται διάλογος.
-Ποιοι είναι οι «χαμένοι παράδεισοι» στους οποίους αναφέρεστε;
Το τελευταίο κεφάλαιο το επιγράφω «Παράδεισοι της πόλης». Γράφω για τον Κήπο των Πριγκίπων ή Μπέστσιναρ, τον Κήπο του Λευκού Πύργου, τα καραβάκια του Θερμαϊκού, το τραμ που τη δεκαετία του ’30 κάλυπτε 25 χιλιόμετρα, όλα αυτά που θα μπορούσαν να υπάρχουν ακόμη. Η καταστροφή τους θεωρώ ότι απέβη εις βάρος της ιστορίας της πόλης. Κι ακόμη μιλώντας για καταστροφές να αναφέρω το θρυλικό ξενοδοχείο Μεντιτερανέ, ένα κτίριο-αριστούργημα στην παραλιακή λεωφόρο, που είχε επισκευάσιμες ζημιές από τον σεισμό του ’78 αλλά δυστυχώς κάποιοι βρήκαν ευκαιρία τότε να το γκρεμίσουν.
-Είναι μορφές πολιτισμικής απώλειας αυτές οι καταστροφές;
Αναμφίβολα! Να αναφέρω ένα σύγχρονο παράδειγμα. Η ΔΕΘ είναι ιστορικό τοπόσημο. Μερικά κτήριά της έχουν και αρχιτεκτονική αξία. Με το σχέδιο ανάπλασης κινδυνεύει να ισοπεδωθεί η μνήμη. Επίσης να θυμίσω την περίπτωση των Λαδάδικων, όπου κάποια κτήρια σώθηκαν, καθώς η περιοχή χαρακτηρίστηκε ιστορικός τόπος το 1979. Αλλά πλέον η ιστορικότητα έχει χαθεί, τα παλιά εμπορικά καταστήματα έχουν μετατραπεί σε καφέ, μπαρ και εστιατόρια.
Αεροφωτογραφία της ΔΕΘ (Γ. Γιακουμίδης)
Παρουσίαση στην 21η ΔΕΒΘ
H παρουσίαση του βιβλίου «Η Θεσσαλονίκη του 20ού αιώνα. Ιστορία – Κοινωνία – Μνημεία – Μουσεία – Τοπόσημα της σύγχρονης πόλης» του Χρίστου Ζαφείρη θα γίνει στο πλαίσιο της 21ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου σήμερα Σάββατο 10 Μαΐου στις 21.00 στην αίθουσα Λέξις – Περίπτερο 12 (Helexpo).
Συντονισμός: Πέτρος Παπασαραντόπουλος, δρ Βαλκανικών Σπουδών, εκδότης
Ομιλητές: Νικόλας Σεβαστάκης, συγγραφέας, καθηγητής ΑΠΘ, Στράτος Δορδανάς, αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας ΑΠΘ, Μιλτιάδης Πολυβίου, δρ Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, και ο συγγραφέας του βιβλίου Χρίστος Ζαφείρης.
